XiMiYa kabinetine qoyilatuǵin talaplar

X i M i Ya LABORATOR i YaSINDA SP i RT LAMPASI HÁM
QURǴAQ JANILǴIDAN PAYDALANIW
Házirgi waqitta mektep sharayatmda lsitiw maqsetleri ushın kóbinese spirt lampalan keń kólemde isletilmekte.
Spirt lampasi ápiwayi dúzilgenligi hám onnan paydalaniw qolayli bolǵanliǵi ushın basqa lsitiw ásbaplarınan abzaliraq hám qáwipsizirek.
Kópshilik spirt lampalarınıń siyimliliǵi 100-150 ml boladı. Spirt lampasi moynınıń ishinde tútikshe bolıp, oniń ishine iyirilgen jip jaylastiriladı. Spirt lampasi qaliń shiysheden, ayirim waqitları metalldan jasaladı. Spirt lampasina otti óshiriw ushın paydalanilatuǵin qaqpaqsha tiǵiz kiydirilıp qoyiladı. Spirt lampasi menen tájiriybelerdi orinlaw biziń talabimizdi tolıq qanaatılandira almaydi. Sebebi oniń menen tájiriybelerdi ótkeriw júdá áste baradi hám onsha jaqsi nátiyje bermeydi.
Spirt lampasi menen islegende tómendegilerge boysiniw kerek:

1. 
   janip turǵan spirt lampasina spirt quymaw kerek;
   
2. 
   bir spirt lampasin ekinshi spirt lampasi menen alistirmaw kerek, oni shirpi menen jaǵiw kerek;
   

v) ottiń eń joqarǵi ushınıń eń issi ekenligin esten shiǵarmaw kerek;
g) zatlardı qızdırıp atırǵanda oni pilikke tiygizbew kerek, sebebi bul waqitta ıdıs sinip ketiwi múmkin;

4. 
   spirt lampasin barlıq waqitta qalpaqsha menen jawip óshiriw kerek;
   
5. 
   spirt lampasin qalpaqshasi jabilǵan halda saqlaw kerek;
   

j) spirt ornina benzin yaki benzol paydalaniw múmkin emes;
Tájiriybe ótkeriwde spirt lampasi bolmaǵan jaǵdayda, qurǵaq janilǵi - urotropinnen paydalaniladı. Onnan paydalanǵanda oni metall plastinkalar ústinde jaǵiw zárúr ekenligin este tutiw kerek.
Shala janǵan qurǵaq janilǵi jaǵimsiz iyis shiǵaradi. Soniń ushın oni dárhál morili shkafqa kóshiriw kerek.
X i M i Ya LABORATOR i YaSINDA ÓRT ÓSh i R i W QURALLARI HÁM ÓRTENiW DEREKLERiN JOQ ETiW
Janiw procesi toqtawi ushın oksidleniw-qálpine keliw ekzotermiyalıq shinjirli reakciyasi toqtawi kerek. Bul reakciyani toqtatıwdiń fizikalıq hám ximiyalıq usilları qollaniladı.
Fizikalıq usilları - bul jalındi janıwshı zat betinen úzip aliw, janıwshı zat betlerindegi temperaturani jalınniń temperaturasinan páseytiw, oksidlewshi zat (kislorod) koncentraciyasin kemeytiw (kóbinese janbaytuǵin gazlar koncentraciyasin asiriw esabina) hám janıwshı zat penen oksidlewshini bir-birinen ixotalaw.
Ximiyalıq usilları - janiw reakciyasin tormozlaw esabinan ámelge asiriladı.
Órt óshiriw quralları tiykarinan úsh gruppaǵa bólinedi:

1. 
   janiwdi toqtatıw usili boyinsha - suwitiwshi aralastiriwshi, ixotalawshi, ingibirlestiriwshi;
   
2. 
   elektr ótkizgishligi boyinsha - elektr togin ótkiziwshi (suw, puw, kóbik), elektr togin ótkizbeytuǵin (gazlar, poroshokli birikpeler);
   
3. 
   záhárliligi boyinsha - záhárli (freon, brommetil), kem záhárli (uglerod oksidi, azot), záhársiz (suw, kóbik, poroshokli birikpeler).
   

Suw. Órt óshiriwde eń kóp qollanilatuǵin zat suw bolıp esaplanadi. Suw ózınıń tómendegi qásiyetleri sebepli órtti óshiriwde eń abzal zat bolıp tabiladı. Suwdiń jillilıq siyimliliǵi úlken, janıwshı betke túsken suw oniń issiliǵin jutadi. 1 litr suw shama menen 539 kkal. issilıqti jutadi. Joqarı temperaturali betlerge túsken suw tez arada puwlanadi. Puwlaniw nátiyjesinde oniń kólemi 1700 márte artadi hám waqicha janip atırǵan betti iyelep alıp, hawadaǵı kislorod muǵdarin kemeytedi. Suwdiń betlerdi iǵallaw qásiyeti órttiń tarqalmawında úlken rol oynaydi. Oniń bet kerimliligi kishi (0,0073 nm) bolǵanliǵi ushın janıwshı zatlardıń sańlaq hám tesiklerine kirip olardı tez suwitadi. Bulardıń barliǵi órtti óshiriwde úlken áhimiyetke iye.
Paxta talshiǵi janǵanda suw menen óshiriw onsha paydali emes. Janip atırǵan paxta tayların háwizge taslap jiberip, bir hápteden soń alǵanda jáne tútey baslaǵan jaǵdaylarda ushirasqan. Buniń sebebi suwdiń bet kerimliligi kishi bolıwına qaramay júdá kishi sańlaqlarǵa, máselen, paxta talshiǵi paxta shańi betlerindegi sańlaqlarǵa kire almaydi. Olardıń átrapi suw menen oralǵan bolıwına qaramastan, talshiqtiń ishki bólegi shoqlaniwdi dawam ete beredi. Buniń ushın paxta janǵanda oni óshiriwde bet kerimliligin kemeytiw maqsetinde iǵallawshi zatlar qosiladı. Bul ilaj suwdiń sarplaniwin 2-2,5 márte hám órt óshiriw waqtin 20-30 % ke kemeytedi. Keń tarqalǵan lǵallawshi zatlardan biri OP-1 suwǵa awirliǵi boyinsha 3,5-4,0% muǵdarında qosiladı. Sońǵi waqitlarda suw neft’ ónimlerin óshiriwde de isletilmekte. Órt tiygen betlerge suw mayda bóleksheler halında sebiledi. Bul mayda tamshilar (0,1-0,5 mm) tez puwlanadi hám puw janip atırǵan suyiqlıq betin orap alıp kislorodti ótkizbeydi.
Sonday-aq, suw, sońǵi waqitları órt óshiriwde keńnen qollanilıp atırǵan hawa - mexanikalıq kóbik payda etiwde de isletiledi.
Órt óshiriwde suwdiń unamsiz táreplerınıń biri oniń elektr togin ótkizgishligi. Bul kernew astında bolǵan úskenelerdi óshiriw imkanin bermeydi. Bunnan tisqari, suw ayirim zatlar (kaliy, natriy) menen ximiyalıq reakciyaǵa kirisip tarqaladı. Tarqaliw nátiyjesinde ajiralıp shiǵatuǵin vodorod partlawi múmkin, kislorod bolsa janiwdi kúsheytedi. Sonday-aq, suw menen kalciy karbidin de óshiriwge bolmaydi, óytkeni oǵan suw tiygende janıwshı gaz - acetilen ajiralıp shiǵadi.
Uglerod oksidi gazi. Bul gazdi órt shiqqan zonaǵa jiberiw nátiyjesinde ol jerdegi hawaniń quramındaǵı kislorod muǵdarin kemeytiw arqali órtti óshiriwge qaratılǵan. Bul gaz janbaydi. Eger hawadaǵı kislorod muǵdarin 15 % ke shekem túsiriwge erisilse, órt payda boliw imkani joǵaladı. Uglerod oksidi gazi órt oshaǵina gaz halatında, hámde suyiltirilǵan uglerod oksidlewshi órt óshirgish halatında berilıwı múmkin. Suyiltirilǵan uglerod oksidi menen órt óshiriwde, ol hawa menen reakciyaǵa kirisip, 70^OS temperaturali qar tárizli zat payda etedi, bul janip atırǵan buyimlardıń betlerin jaqsi suwitadi.
inert gazlar. Órtti óshiriwde inert gazlar - azot hám argon gazları da isletiledi. Olar da uglerod oksidi gazi siyaqli hawadaǵı kislorod muǵdarin aralastirip kemeytedi hám bul órtti óshiriwge alıp keledi. Bul gazlar uglerod oksidi gazindey effektke iye emes.
Tútin gazları. Tútin gazlarında kislorod muǵdari hawadaǵıdan bir qansha kem bolıp, shama menen 18-19% ti quraydi. Bul gazlar aqirina shekem jandirilsa, ondaǵı kislorod muǵdarin 5-6 % ke shekem túsiriwge boladı. Bunday gazlar órtti óshiriwde biymálel qollanilıwı múmkin. Órt óshiriw texnikasında samolyotlardıń óz jumısin ótegen reaktiv dvigatellerin isletiw de jolǵa qoyilǵan. Bular órt óshiriw mashinalarına ornatıladı hám tútin gazları suw aǵimi menen birge órt betlerine beriledi.
ingibitorlar. Goloidlanǵan uglevodorodlar janiw reakciyasina ximiyalıq páseytkish retinde tásir kórsetip órtti toqtatadi. Bular inert gazlarǵa salıstirǵanda bir qansha paydaliraq. Bul maqsette bromli etil, bromli etilen, dibromtetraftoretanlar isletiledi. Freon suw puwina salıstirǵanda 20 márte, uglerod oksidine salıstirǵanda 12 márte paydaliraq. Galoidlanǵan uglevodorodlar shoqlanǵan paxta shiyki zatı hám talshiǵin óshiriwde qolay keledi. Olar elektr togin ótkizbeydi hám suwiq hawada muzlap qalmaydi. Olardıń keń qollaniliwma qimbatliǵi tosqinlıq etedi. Bunnan tisqari, qaynaw temperaturasınıń pásligi (38-98^OS) hám ushiwshańliǵi ashiq orinlardaǵı órtlerdi óshiriwde qollaniwǵa múmkinshilik bermeydi.
Poroshokh birikpeler. Bular janip atırǵan gazlar jeńil alisiwshań, janiwshań suyiqlıqlar, kernewlilik astında bolǵan elektr úskenelerin óshiriwde isletiledi. Olardıń tiykarǵi bólegi as sodasinan (natriy bikarbonat) ibarat.
Metalorganikalıq birikpelerdi óshiriwde arnawli poroshoklar isletiledi. Oniń tiykarǵi bólegi freonnan turadi. Órtke túskennen keyin poroshok bólekshelerinen jalındi kúshli tormozlawshi (ingibitor) sipatında tásir etiwshi freon ajiralıp shiǵadi.
Kóbik. Janip atırǵan betke túsken kóbik oni qaplap alıp, kislorod kiriwin tosadi hám ajiralıp shiǵip atırǵan suyiqlıq janıwshı betti suwitadi. Kóbik tiykarinan qatti zatlardı hám janiwshań suyiqlıqlardı óshiriwde isletiledi. Kóbikler payda bolıwına qarap eki túrli boladı: kóbik payda etiwshi aralaspani hawa aǵimi menen mexanikalıq aralastiriw arqali alınatuǵin hawa mexanikalıq kóbik hám silti eritpesi menen kislotaniń aralasiwi nátiyjesinde payda bolatuǵin ximiyalıq kóbik.