Yer taraqqiyotining umumiy xususiyatlari

Yer taraqqiyotining umumiy xususiyatlari
Yer planetasi gaz-changli zarralarning o‘zaro tortishishidan jipslashgan to‘plamidan hosil bo‘lgan. Planetaning hozirgi asteroidlari singari bir necha yuz kilometr o‘lchamga yetgancha o‘sishi davomida bu zarralarning bir-biriga urulishida va radiaktiv elementlarning parchalanishida ajralib chiqqan issiqlik energiyaisi tufayli u qiziy boshlagan. Natijada yadro va mantiyaning ma‘lum chuqurligida moddalarning to‘liq(yadroda) yoki qisman (mantiyada) suyuqlanishi sodir bo‘lishi mumkin.
Yerning 4,6 mlrd. yil mutloq yoshi deb qabul qilingan. Yerda hayotning paydo bo‘lishi 3,8 mlrd. yil avval sodir bo‘lgan. Bu yer taraqqiyotining biologik bosqichi boshlanishi demakdir. Bugungi kunda olimlar darsliklarda yerning quydagi geologik taraqqiyot bosqichlarini ajratishgan. 1-Tokembri, 2-Poliozoy, 3-Mezazoy, 4- Kaynazoy.
Tokembri bosqichidagi. o‟zgarishlar Tokembri bosqichi Arxe va Praterazoy eralarini qamrab oladi. Bu bosqich deyarli 4 mlrd yil davom etgan. Yer tarixining sayyora shaklidan to 550- 570 mln oralig‘ini egallaydi. Tarixiy geologik o‘zgarishlarni faqat qadimgi tog‘ jinslari tahlil qilish asosida o‘rganadi. Bunda Poleontologik, aktualizm, geofizik usullar qo‘llaniladi. Tektonik harakatlar, magmatizm hodisalari yerning meteoritlar «yomg‘iri» shibbalashlari tokembri paytida kuzatilgan. Atmosfera asosan azot, vadorod, amiyak, kabonot angidrit suv bug‘lari, enet gazlar kislotalaridan tashkil topgan. Ayrim olimlarning fikricha daslabki atmosfera kislorodsiz bo‘lgan. Yer po‘sti sovigandan so‘ng yerning ma‘lum pastkam joylarida kichik suv havzalari paydo bo‘lgan. Ular bir-biri bilan tutashib katta suv havzalarini hosil qilgan va ular okean deb atalgan. Arxey va Quyi proterazoy biologik evolyutsiyaning boshlanishi hisoblanadi. Organik dunyo oddiy va seikelitsiz shaklda bo‘lgan. Arxey va proterazoy eraning boshlarida kremniyli jinslarda karbonat angidirit gazi 44.2 %, kislorod 5.2%, azot 19% va boshqa gazlar uchragan.
Paleozoy erasidagi jarayonlar .Yer po‘sti rivojlanishining Paleozoy bosqichi geosinklinial qambarlar kontenentallararo va kontenentallar ichi strukturalari intensiv rivojlangan era sanaladi. Paleozoy erasi 330-350 mln. yil davomiylikka ega bo‘lib, dastlab 3 bosqichga: quyi, o‘rta va yuqori paleozoyga ajratilgan. Keyinchalik undagi tog‘ burmalanishlarni hisobga olib, quyi va yuqori paleozoyga ajratilgan. Quyi paleozoyga Kembriy, Ordovik, Sillur davrlariga, yuqori paleozoyni esa Devon, Toshko‘mir, Perm davrlariga ajratilgan. Quyi paleozoyda Kaledon tog‘ burmalanishlari, yuqori paleozoyda esa Gertsin tog‘ burmalanishlari vujudga kelgan. Paleozoy bosqichi yerning taraqqiyot alohida o‘rin egallaydi. Uni ikki bosqichga bo‘lib o‘rganiladi. Kalidon va gersin tog‘ burmalishlari davrida yer po‘sti sifat va miqdor jihatdan o‘zgardi. Materik va okeanlar nisbatining o‘zgarishi natijasida iqlim mintaqalari, tabiat zonalarining chegaralari, ulardagi tabiat komponentlari yangi mazmunga ega bo‘ldi.