Yozuvni o'RG·atish

XIV BO'lJ. YOZUVNI O'RG·ATISH
Yozuv nutq faoliyatining tori va malaka sifatida
Maktabda o'rganiladigan chet tildagi nutq fa.oHyati turlari (gapirish, tinglab tushunish, o{qish)dan ynzuvning farqi, uning til o''rganishda tutgan mavqeyi ho lib, u o'qitish maqsadi maqomiga ega emas, balki ta'lim vositasidir (,,maqsad'' va
,,,vosita''' tenninlari haqida III bobning ,,Chet til o'qiti hning amaliy maqsadi" mavzusida tegishli ma'lumO'tlar beri1di).
Barcha nutq faoliyati tudari va nutqity malakalar qatorida teng huquqli bo'lgan ,.,yozuv" tushunchasi qamrovini tashkil etadigan semantik doirasini ochib beramiz. Avvalan, ,,yozmoq'' (tuddycha o'zak)dan olingan ,,yozuv", ,,yozish'", ,,yozrna''
·terminlari izoh talab qiJadi. lkkinchi toifada , yozrn.a nutq'',
,,yozma muloqot'', ,,yozish texnik.asi" ,. ,.,yozma mashq '',
,,,yozma ish'', ,,yozuv ko'nikmasi/malakasi" va yunoncha
,,yozuv-chizuv"ni ifodalaydigan, ,,grafika'', ,grafema", ,,kaUig­ rafiya", ,,orfografiya'' hamda ]otincha (dictare - yozish uchun aytish) ,,,diktant'", arabchadan k.irgan ,,bayon'", ,,insho''' singari te:rminlar uchraydi. Uchinchi masala ,,harfn bilan bog'liq (har­ fiy timsol, harf birikmas.i, digraf, a.lHbo alifbe kabi) ter­ minlami a.ks ,ettiradi.
Ma'lumki, o'zbek maktablarida chet til o'qitish metodi­ kasiga oid aksariyat terminlar tudi sabablarga ko'ra rus tilidagi adabiy manbalardan o''zlashtirilgan. Ayni chog'da ruscha ayrim terminlarning asliyatda chalkash hold.a shakllanganligini bila­ miz. Mas. llHChMO - 1) yomv; 2) yozma nutq; 3) yozish;, 4) xat, maktub. Ko'rinib turibdi1d, bir t,ermin bir necha ma'noda qo''Uanadi, shunday ekan, o'zbekchaga ham bu hol noma'qul ta'sir qijgan (polisemiya tabiiy hodisa, lekin termin, odatda, bir ma'noli boilishi shart).
Yozuvni o'rgatishga doir ro'yxatda q.ayd etilgan terminlar­ ni metodika nuqtayi nazaridan umumlashtirib tahlil qilamiz. Chet tilda yozuv deganda, ushbu ti1 vositalari qo llanib, yozma shaklda fikr bayon etish tushuniladi.
Yozma nutqda go'Ilanadig,an lisoniy vositalarni, birin­ chidan,, grafemalar va yozma shakldagi leksik va grammatik birliklar tashkil etsa, ikkinchidan, ulaming qo'Uanishi (yozi­ lishi.) yozma nutqning yo.zish texnikasi sanaJadi. De·mak,

grafik vositalar va ularning texnikaviy jarayoni haqida so'z yuritildi. Material va uni qo'llash tushunilmoqda. Yozish texnikasidan foydalanib, filer chet tilda yozma bayon etilsa, yozma mu]oqot yuz beradi.
AQSH cJnet tillar o'qitish metodikasining atoqli namoyan­ daiar.idan Garvard univ,ersiteti professori Uilga M. Rivers. fikricha, savodU bo'lish - o'qish va yozuvni bilish, degan ma;noni anglatadP. O'qish va yozuv yozma nutqning ·ikki
,,pallasi"dir, birinchlsida yozilgan material o'qiladi ikkinchisida esa odatda o'qishda o'zlashtiriladigan fikr yozma izhor ,etiladi. , Axborotni yozma bayon etish iltki yo'l bilan Fo'yobga chlqa­ ri1adi: chunonchi (1) o'z ftkrini yozish va •(2) aytib (o'•qib) turilgan o'zga shaxs nutqini yozuvda ifodalash. Har ikkala holatda ham yozma matn yaratiladi.
Ushbu bob nomida istifoda etilgan ,,Yozuvni o' rgatish ' termini ikJd tushunchani ifodalaydi, ya'ni (1) yozish texni­
kasJini va (2) yo ma nutqni (fikrni yozma bayou ,etishni) o'rgatish ma·'nolarida kelgan. Yozish texnikasi deganda,. grafika (tovush-harf munosabati va harfning ma'no bildirish vazifasi), kalli.grafiya (husnixat), orfografiya (imlo) nazarda tutHadi. Yozma nutq tennini esa grafik tarzda ifodalangan axborot va nutq muloqoti jarayoni ma'nolarinJ qamrab oladi..
Grafika o qish va yozish texnikasi tushunchalari bilan chambarchas bog'Hq. Ha.If-tovush munosabati to'zda tutiladi.
Husnixat tushunchasi tarkibiga tovush va tovush b.itrik- · malarini yozuvda tasvirlaydigan yozuv-chizuv vositalari maj­ muasi (harflar, half birikmalari, harf usti va osti belgilari) ' kiradi. Imlo - so'zlarni (gaplarni) yozish va ularga doir qoidalar yig'indisidir.
Husnixat barf, harf birikmasi so'z asosida,. imlo esa mor­ fema, so z (gap) darajasida, yozma nutq ,esa gap,, abzas va bog lanma matn materialida o'rgatiladi.
Yozma nutq boshqa reproduktiv nutq faoliyati turi - ga pirish zaminida ya;ni uning lisoniy materiaH va mavzulari
1
doirasida shakllanadi. Yozma nutq tegishli xususiy malakalarga



¹ Wilga M. Rivers. Teaching Foreign-Language SkHls. 2nd ed. -
Chicago and London: The University of Chicago Pre s, 198 l, p.
291. (Vashington shahrida muhtarama m,etodist bilan 1990-yil 23,­ iyulda. bo'lg.an suhbatimizda mazkur sohada atroflicha fikr almashdik.)
a"os]anadi. Yozuv (ya'ni yozma nutq) malakalari quyidag.i ko'nikmalardan tashkil topadi: (1) hu nixat ko'nikmasi;
(2) imlo ko' nikmasi; (3) tuzish (yozma fikr bayon etish maqsadida gaplarni biriktirish) ko'nikmasi; (4) yozuvning leks.ik va grammatik ko'nikmalari kabilar.

1.