Ўзбекистон республикаи олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

Эндокрин безлар ва ички секреция. Эндокрин безлар чиқарув 
каналларига эга эмас улар ўз махсулотини гемолимфага ажратади. Эндокрин 
безлар ажратадиган моддалар гормонлар дейилади ажратиш жараѐни эса ички 
секреция ѐки эндокрин жараѐн дейилади. Гемолимфа гормонларни 
организмни турли қисмларига ташийди. Умуман олганда эндокрин безлар 
модда алмашиниш жараѐнларини хамда хашаротлар ривожланиши ва бу 
билан боғлиқ ходисаларни бошқаради.
5 мавзу: Қон айланиш тизимини тузилиши. Гемолимфа,
унинг таркиби. Хашаротлар нафас олиш тизими.
Стигма ва трахеялар тузилиши. 
Режа: 
1. Қон айланиш тизими 
2. Гемолимфа ва шаклий элементлар 
3. Нафас олиш тизими 
4. Трахея ва трахеолалар 
Қон айланиш тизими 
Халқали чувалчангларда ѐпиқ қон айланиш тизимини редукцияга учраши 
уларни узоқ авлодларида фақат елка қон томирини қолдирди. Бу
перикардиал синусда жойлашган мускуллик найча, тана деворида калта 
қайишларда осилиб туради. Елка томир икки қисмга бўлинади: кетинги қисм
қисм – аорта, камерасиз оддий найча кўринишида. Хар бир камера бир жуфт 
ѐнбошда жойлашган кириш тешикчалари – остийларга эга. Улар ичкарига 
қараган клапанларга эга, остиялар орқали гемолимфа тана бўшлиғидан 
камераларга ўтади. Юракни орқа учи берк. Бевосита юрак остида метамер 
жуфт холатда бир қатор учбурчак шакллик мускуллар жойлашган. Бу 

---

45 
қанотсимон мускуллар юқори диафрагма таркибига кириб юракни пастки 
девори билан туташгандир.
Қонайланиш юрак камераларини пульсацияси хамда юқори ва пастки 
диафрагмаларни фаолияти натижасида амалга ошади. Пульсация 
гемолимфани елка томир бўйича орқадан олдинга қараб харакатлантиради. 
Диастолада юрак камераси кенгаяди ва унга қон ташқаридан остия орқали 
киради, Систолада эса камера қисқаради ва хосил бўлган қон босими 
олдинги клапанларни очади, орқа клапанларни эса ѐпади натижада қон 
олдинга харакатланади. Аорта қонни ўтказувчи томир бўлиб бошгача боради 
ва у ерда очилиб ичидаги қонни бош ичига қуяди. Камераларни кенгайиши ва 
қисқариши қанотсимон мускулларни иш фаолияти туфайли амалга ошади. 
Шу тариқа қон елка томирда олдинга тана бўйлаб эса орқага оқади. Число 
Юрак камераларини қисқариш сони хашарот турига боғлиқ бўлиб бир 
дақиқада 15-30-дан 150 марттагача боради.
Хашаротлар қони –гемолимфа – ягона суюқ тўқима бўлиб таркиби суюқ