Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик университети Х. У. Турдиев

Замонавий давлат механизми – давлат органларининг 
конституция ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан 
мустаҳкамланган, муайян принциплар асосида фаолият юритадиган 
бошқарув ваколатлари, ўзаро муносабатлари ҳамда давлат олдига 
қўйган мақсад ва вазифаларини амалга ошириш усуллари тизими 
ҳисобланади. 
Замонавий давлат механизми мураккаб даражадаги, таркибий 
қисмлари, қуйи тизимларининг хилма-хиллиги билан ажралиб туради. 
Давлат механизмининг тузилиши деганда унинг ички тузилиши, бўғинлари, 
ички элементларининг жойлашиш тартиби, уларнинг бўйсуниши, ўзаро 
муносабат ва алоқадорлик тушунилади. 
Давлат механизмининг тузилишига қуйидагилар киради: 
6
Григонис Э.П. Механизм государства: Теоретико-правовой аспект: Дисс... канд. юрид. наук. – Санкт-
Петербург, 2009. – 163 c. 

---

11 
Биринчидан, бевосита ҳокимият функцияларини амалга оширишда 
ўзаро чамбарчас боғлиқлик давлат органлари. Давлат органларнинг ўзига хос 
хусусияти шундаки, улар давлат ҳокимияти ваколатларига эга. Иккинчидан, 
давлат ташкилотлари - бу давлатнинг стратегик фаолиятини амалга 
оширишга қаратилган давлат механизмининг бўлинмалари. Учинчидан, 
давлат муассасалари - давлат механизмининг давлат ҳокимияти 
ваколатларига эга бўлмаган (уларнинг бошқарув органлари бундан 
мустасно), лекин давлатнинг ижтимоий, маданий, маърифий ва илмий 
соҳалардаги функцияларини бажариш бўйича бевосита амалий фаолиятни 
амалга оширадиган бўлинмалари. давлат корхоналари давлат механизмининг 
шундай бўлинмалари бўлиб, улар ҳам ҳокимият ваколатига эга бўлмаган 
(уларнинг бошқарув органлари бундан мустасно), лекин хўжалик ва хўжалик 
фаолиятини амалга оширадиган, маҳсулот ишлаб чиқарадиган ёки ишлаб 
чиқаришни таъминлайдиган, турли хил ишларни бажарадиган ва жамият 
эҳтиёжларини қондириш учун кўплаб хизматларни тақдим этувчи давлат 
механизмининг таркибий қисми ҳисобланади.
Шунингдек, давлат механизмининг бошқарувга махсус жалб қилинган 
давлат хизматчилари (мансабдор шахслар) механизмидаги ҳуқуқий 
мақомлари билан фарқланади. Ваколатларига кўра уларни қуйидаги турларга 
бўлиш мумкин: а) давлат органи ваколатларини бевосита амалга ошириш 
билан боғлиқ лавозимларни эгаллаган шахслар (президент, ҳукумат бошлиғи, 
депутатлар, вазирлар ва бошқалар); б) юқорида кўрсатилган ходимларнинг 
ваколатларини бевосита таъминлаш бўйича лавозимларни эгаллаган шахслар 
(ёрдамчилар, маслаҳатчилар, маслаҳатчилар ва бошқалар);
в) ушбу 
органларнинг ваколатларини амалга ошириш ва таъминлаш учун давлат 
органлари томонидан белгиланган лавозимларни эгаллаган шахслар 
(ёрдамчилар, мутахассислар, аппаратнинг таркибий бўлинмалари раҳбарлари 
ва бошқалар); д) маъмурий ваколатларга эга бўлмаган шахслар (давлат 

---

12 
тиббиёт муассасалари шифокорлари, олий ўқув юртлари профессор-
ўқитувчилари, давлат бюджетидан иш ҳақи оладиган бошқа ходимлар)
7
. 
Ўзбекистон Республикаси давлат механизмининг ҳуқуқий асослари 
Конституция ва тегишли қонун ҳужжатларида белгиланган бўлиб, давлат 
механизмининг ҳокимиятлар бўлиниши принципига асосланади. Ўзбекистон 
Республикаси Конституциясининг 11-моддасида давлат ҳокимияти тизими – 
ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши 
принципига асосланади. Ҳокимият ваколатлари қонун чиқарувчи орган – 
Олий Мажлис, ижро ҳокимияти – Вазирлар Маҳкамаси ва суд ҳокимияти – 
Конституциявий суд, Олий суд ва бошқа органларига бўлинган. 
Шунингдек, давлат механизминида бирон-бир ҳокимият тармоғига 
кирмайдиган давлат органлари аксарият ҳолатларда назорат органлари 
бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикасида бундай органларга прокуратура 
органлари, Ҳисоб палатаси, Марказий банк, Марказий сайлов комиссияси 
каби назорат органларини киритишимиз мумкин. 
Ўзбекистон Республикаси давлат механизми фаолиятининг асосий 
принциплари сифатида ҳалқ ҳокимиятчилиги, демократизм, ҳокимиятлар 
бўлиниши принципи, қонун устуворлиги, профессионализм, ошкоралик 
кабиларни киритишимиз мумкин.
Парламент ва ҳукумат ўртасидаги муносабатлар давлат бошқарув шакли 
ҳамда “ўзаро мувозанат ва бир-бирини тийиб туриш” тамойили бўйича 
фарқланади. Парламент ва ҳукумат ўртасидаги муносабатлар – ҳокимиятлар 
бўлиниши принципида вужудга келувчи, ўзаро мувозанат ва бир-бирини тийиб 
туриш тизимига асосланган, давлатнинг мақсад ва вазифаларини бажаришга 
қаратилган, мамлакат ҳаётидаги энг муҳим муносабатларни тартибга солувчи 
доимий ташкилий-ҳуқуқий воситалар йиғиндисидир. 
Ўзбекистон Республиси давлат механизмида қонун чиқарувчи 
ҳокимиятни амалга оширувчи орган ва ижро этувчи ҳокият ўртасидаги 
муносабатлар ҳуқуқий табиати ўзгариб бормоқда. Давлат ҳокимияти тизимида 
7
https://vuzlit.ru/1247691/mehanizm_sovremennogo_gosudarstva_ponyatie_struktura 

---

13 
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ва Вазирлар Маҳкамаси ўзаро 
муносабатларининг ҳуқуқий механизмларини такомиллаштирилди. Мазкур 
жараёнлар давлат механизми фаолиятини амалга ошириш самарадорлигини 
оширишга хизмат қилмоқда. Ўзбекистонда ҳокимиятлар бўлиниши 
конституциявий тамойилини амалга оширишда давлат ҳокимияти тизимида 
парламент институтини ривожлантириш ислоҳотлари давлат бошқарувини 
демократлаштириш, икки палатали парламентни ташкил этиш, унинг назорат 
ваколатларини кенгайтириш ва қонун ижодкорлиги сифатини оширишга 
қаратилди ҳамда ижро ҳокимияти тизимида Вазирлар Маҳкамаси олий орган 
сифатида шаклланиб, Бош вазир унга раҳбарлик қилувчи, ҳукумат фаолиятига 
шахсан жавобгар мансабдор шахс мақомига эга бўлди. Ушбу жараёнда 
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ва Вазирлар Маҳкамасининг ҳуқуқий 
мақоми, ўзаро муносабатлари ва ҳамкорлигининг ҳуқуқий асослари яратилди. 
Бугунги кунда парламент ва ҳукумат муносабатларининг ҳуқуқий 
асосларини такомиллаштириш қаратилган ислоҳотлар амалга оширилмоқда. 
Масалан, 2019 йил 5 мартдаги Ўзбекистон Республикасининг “Хукуматни 
шакллантириш тартиби демократлаштирилиши ва унинг масъулияти 
кучайтирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим 
қонун хужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Қонуни 
асосида, эндиликда Вазирлар Маҳкамаси аъзолари Бош вазир тақдимига 
биноан Қонунчилик палатаси маъқуллаганидан кейин Президент томонидан 
тасдиқланади ва лавозимидан озод қилинади. Ўзбекистон Республикаси 
Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси Вазирлар Маҳкамаси аъзолигига 
номзодни кўриб чиқиш ва маъқуллаши ёки рад этиши ҳам мумкин. 
Вазирликка номзод рад этилган тақдирда Бош вазир кўриб чиқиш ва 
маъқуллаш учун янги номзодни киритади. Бу эса парламент ва ҳукуматнинг 
ўзаро ҳамкорлигини янги босқичга олиб чиқади ҳамда ўз навбатида 
вазирликка номзодларга ҳам, депутатларга ҳам юксак масъулият белгилайди. 
Қонунчиликдаги мазкур ўзгаришлар давлат механизмида ҳокимиятлар 
бўлиниши принципи шароитида ўзаро мувозанат ва бир-бирини тийиб туриш 

---

14 
тизими ва давлат ҳокимиятининг олий органлари муносабатларига ҳам ўз 
таъсирини ўтказади. 
. 

---

15