Ўзбекистон республикаси фанлар академияси
Download 254 Kb.
|
A.A.Navoiyning \'Ilk devon\'ida arabcha so\'z. 2011. M.To 117
- Bu sahifa navigatsiya:
- “Илк девон”даги арабизмларнинг қўлланиши”
|
Ғам этти тийра мени жоми май уюр, соқий
Ки, кўзларимни ёритсун бу барқи раҳшонинг. Келтирилган изофавий бирликларнинг барчасида барқ сўзи от туркумига мансубдир. Лекин бошқа бир ўринда барқ сўзи сифатга кўчиши ёки форсий, туркий қўшимча билан (масалан, барқвор – чақмоқдай, яшиндай, яшинга ўхшаш; барқваш – яшиндай, жуда югурик; барқфош – чақин тусли; барқрафтор – чақиндай тез юрар) бутунлай янги маъноларда намоён бўлади. Диссертациянинг иккинчи боби “Илк девон”даги арабизмларнинг қўлланиши” деб номланиб, унинг 1-фаслида учта статистик жадвал келтирилди. Биринчи жадвалда “Илк девон”даги 388 та ғазал, 2 та мустазод, 41 та рубоийнинг ҳар бирида қўлланган арабизмлар ҳисоблаб чиқилди. Автореферат ҳажмидан келиб чиқиб, жадвалда фақат 30 та ғазалдаги арабизмлар сони келтирилди:
Иккинчи жадвалда арабизмлар араб алифбосидаги 28 харф бўйича тақсимланди. Авторефератда фақат алиф ҳарфи билан бошланувчи арабизмлар келтирилди:
Учинчи жадвалда 5894 та арабизмнинг 32060 та ҳосилалари кўрсатилди. Авторефератда фақат уч ўзакли з, х, р ҳарфлари воситасида ясалган қолиплари кўрсатилди: ظھور– فىول фъу:л фъу:л ظھار– افىال афъа:л ظھر
ظھر
фа:ъил ظھر – فىل фаъала “Илк девон” арабий сўзларга анчайин бойлиги билан эътиборни тортади. Уларнинг мисра ва байтлардаги ўрни, маъно хусусиятлари, муайян матнда бажарган мазмуний ва шаклий вазифаларини аниқлаш, лексик-семантик қирраларини талқин қилиш ҳамда унинг алоҳида тадқиқини яратиш тилшунослик учун муҳим илмий аҳамият касб этади. Негаки, улуғ Навоийнинг “Илк девон”идаги арабий сўзларнинг лексик-семантик қирраларини ёритиш XV аср ўзбек адабий тилининг луғат бойлиги, лексик таркиби ва бошқа хусусиятлари тўғрисида муайян илмий хулосаларга келиш имконини беради. Бунинг учун эса поэтик сўзнинг назарий белгилари, сўзнинг бадиий матндаги мавқеи, жилоланиши, бошқа сўзлар билан алоқаси, муносабатларини намоён қиладиган вазифалари хусусида батафсил фикр юритиш зарурияти туғилади. Поэтика “ифодавий-бадиий шакллар, хиллар, воситалар ва жанрлар тўғрисидаги фандир”.4 У адабий жинс, жанрларни назарий, қиёсий жиҳатдангина эмас, балки тарихий ва миллий жиҳатдан ҳам тадқиқ этади. Бадиий, бинобарин, шеърий асар тилини жинс ва жанрлараро тадқиқ қилиш, поэзия тилига тарихий ва миллий жиҳатдан илмий йўсинда ёндашиш ҳам адабиёт назариясининг вазифасига киради. Поэтика дейилганда шеъриятга хос бадиийлик, таъсирий-тасвирий воситаларнигина ҳисобга олиш бир ёқламаликка олиб келади. Таассуфки, кейинги пайтларда шундай йўл тутилди. Маълум бир шоир ёки асар поэтикаси деган ёрлиқ билан жинслар, жанрлар, бадиий тасвир усуллари ёритилди. Асосий ҳолат – муайян асарнинг поэтикасини ташкил этувчи асос – тил хусусиятлари эътибордан четда қолмоқда. Фикримизча, поэтика, аввало, тил ва унга тегишли унсурларни қамраб олади, чунки ҳар қандай жанр ва поэтик воситалар тил воситасида намоён бўлади. Зеро, жинс ва жанрнинг шаклланиш (танланиш) жараёни тилга боғлиқ. Бадиий асар тилидаги турли унсурлар: таъсирчанлик, тасвирийлик, жозибадорлик жанрни танлайди. Чунончи, интим лирика тили билан ижтимоий шеър тилидаги фарқ ғояни ҳам, бадиийлик ва таъсирчанликни ҳам белгилайди. Алишер Навоийнинг “Илк девон”ига кирган ғазаллардан танлаб олинган байт билан Ҳамза ёки Чустий девонидан олинган байт ўзаро муқояса қилинса, бу ҳолат янада ойдинлашади. Навоийда: ظاهد اولور اصنام كيم نوع ظهور قلغاچ صمد .صنم او بولغاچ مهبت بري بتلر بولر Самад қилғоч зуҳур навъи ким асном ўлур зоҳид, Бўлур бутлар бари маҳбут бўлғоч у санам5. Ҳамзада: انكا زنداندر مثلي عالم بولسا دانش كمدا انكا ميهماندر انده و غم منك نفسده هر Кимда дониш бўлса олам мисли зиндондир анга, Ҳар нафасда минг ғаму андуҳ меҳмондир анга.6 Чустийда: ني ايلر فرياد و ناله ايرلقدن اكرچي ني ايلر شاد يغلب كونكلرني غملي كم عجب Агарчи айрилиқдан нолаю фарёд айлар най, Ажабким, ғамли кўнгилларни йиғлаб шод айлар най.7 Учала байтнинг сўзлари таркибига эътибор берилса, Навоийда 7 та, Ҳамзада 6 та, Чустийда 4 та арабизм иштирок этган ва улар байтлардаги бошқа сўзлар билан шу қадар уйғунлашиб кетганки, уларни туркий сўзлардан ажратиб бўлмайди. Муаллифларнинг нияти поэтик фикрни жозибадор, сайқалланган ва таъсирчан шаклда беришдан иборат бўлган, холос. Бу эса назм тилининг ўзига хос жиҳатлари мавжудлигига яна бир карра ишора қилади. Алишер Навоийнинг “Илк девон”идаги барча манзумлар кейинчалик “Бадоеъ ул-бидоя” ва “Чор девон”дан ўрин олган. Шоирнинг илк ижод намуналари аввал “Бадоеъ ул-бидоя”га киритилган. Девоннинг 11-ғазали матлаъси ва ундан кейинги байтни иқтибос сифатида келтирайлик: ا ومان خان ني ايان معوا و منزل ني منكا پيدا نشان كونكلمدين ني ظاهر اكر جانمدين ني Менга не манзилу маъво аён, не хонумон пайдо, Не жонимдин агар зоҳир, не кўнглумдин нишон пайдо. معدوم طرب قايب كونكل فاني بدن محفي خرد پيدا ناميهربان اول ايردي بولس ايردي سهل باري Хирад маҳфий, бадан фоний, кўнгул қўйиб, тараб маъдум, Бори саҳл эрди, бўлса эрди ул номеҳрибон пайдо.8 Арабий алиф ҳарфига битилган мазкур байтлардаги арабча, форсий ва туркий сўзлар маълум бир мантиқ бўйича уюшган. Унда 15 та арабий ва қисман туркий ҳамда форсий сўз иштирок этган. Лекин матнда арабий калималарнинг нисбатан кўплиги унинг туркий тилда ёзилишига монелик қилмаган. Маълумки, поэтик нутқ ифодаланаётган тушунчани аниқ, образли ифодалашни талаб қилади. Бу ҳолатда ҳар қандай сўзнинг мавқеи ортади, нутқий восита сифатида намоён бўлади. Шунга кўра, кўп ҳолларда шеърий матнга бирор сўзни унинг синоними билан алмаштириш имконияти барҳам топади. Сабаби, шеърий матннинг ўз шаклий жиҳати билан узвий боғлиқ бўлишидадир. Айниқса, арузда вазн талаби шуни тақозо этади. Фикримизни далиллаш учун “Илк девон”га мурожаат этайлик. Масалан, “зоҳир” поэтизмининг араб тилида бир қанча синоними бўлгани каби, ўзбек тилида ҳам унинг муқобиллари ишлатилади. كونكول هجر اليكي نينك هر تاغيدين خراش اولغان قولاق سالسنك ايرور ظاهر فغان ايجره قراشمده Download 254 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|