Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti
Download 1.99 Mb. Pdf ko'rish
|
JINOYAT HUQUQI KURSI 1 tom
- Bu sahifa navigatsiya:
- NOTA BENE !
- Moddiy belgi
- 2-§. Jinoyat belgilari JK 14-moddasi 1-qismi
- JK 14-moddasi
- NOTA BENE ! Ijtimoiy xavflilik
- NOTA BENE ! Ijtimoiy xavflilik xususiyati
- NOTA BENE ! Ijtimoiy xavflilik darajasi
- JK 14-moddasi 2-qismiga ko‘ra, kam ahamiyatli qilmishlar
- NOTA BENE ! Huquqqa xiloflik
- NOTA BENE ! Ayb
- 3-§. Jinoyatlarni tasniflash JK 15-moddasi
- Ijtimoiy xavflilik darajasi
- (JK 15-moddasi 1-qismi).
|
III BOB. JINOYAT TUSHUNCHASI 1-§. Jinoyat huquqi nazariyasi va qonunida jinoyat tushunchasining belgilanishi Jinoyat – jinoyat huquqi fanining asosiy kategoriyasi. Ushbu tushunchaning mohiyatini aniqlash prinsipial ahamiyatga ega. Jinoyat huquqi nazariyasi va qonunchiligida keltirilgan jinoyat tushunchasida ikkita metodologik yondashuv bo‘lib, ularni shartli ravishda formal va moddiy yondashuvlar deb atashimiz mumkin.
to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida jazo qo‘llash tahdidi bilan taqiqlanadi, lekin bu taqiqning sabablari ko‘rsatilmaydi.
qarshi qaratilgan ijtimoiy xavfli qilmish sifatida tavsiflaydi. Formal yondashuvdan farqli o‘laroq ushbu yondashuv jinoyatni jamiyatga zararligi nuqtai nazaridan baholaydi va u yoki bu qilmishni jinoyatlar qatoriga kiritgan qonun chiqaruvchi organning maqsadini aniqlashga harakat qiladi. O‘zbekiston Respublikasining amaldagi jinoyat qonuni asosli ravishda ikkala yondashuvni ham o‘z ichiga oladi. NOTA BENE ! Jinoyat kodeksi bilan taqiqlangan, aybli ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) jazo qo‘llash tahdidi bilan jinoyat deb topiladi (JK 14-
holatlarni o‘zida ifodalovchi moddiy-formal belgilarni qamrab oladi. Formal belgi, bu ma’lum bir xatti-harakatlarni sodir qilish yoki ba’zi bir harakatlarni bajarish shart bo‘lgan hollarda ularni sodir qilmaslikni man qilishda ifodalanadi. Jinoyat qonuni bilan taqiqlangan harakat yoki bajarilishi shart bo‘lgan harakatni bajarmaslikda ifodalanadigan harakatsizlik, ya’ni huquqqa xilof 115
qilmish jinoyat deb hisoblanadi. Ushbu shartning formalligi qonunda jinoyat-huquqiy taqiqning o‘rnatilishi va nullum crimen nulla poena sine lege 1 prinsipini qamrab oladi. Shundan kelib chiqqan holda biror-bir xulq- atvorni huquqqa xilof deb baholashda huquq yoki qonun analogiyasining qo‘llanilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Faqatgina Jinoyat kodeksida belgilangan ijtimoiy qadriyatlargina jinoyat-huquqiy muhofaza obyekti hisoblanadi. Ushbu ijtimoiy qadriyatlarga qaratilgan tajovuzlar jinoyat-huquqiy normalarga qarshi qaratilgan bo‘ladi va qonun tomonidan taqiqlanadi. Bundan kelib chiqqan holda, JKda ko‘rsatilmagan qilmishni sodir qilish jinoyat deb topilmaydi.
xavfliligini ifodalab berish. Shunga ko‘ra JK 14-moddasi 2-qismidagi moddiy belgi jinoyat- huquqiy muhofaza obyektlariga havola qilingan holda ifodalangan. Moddiy belgini, shuningdek, qonun bilan qo‘riqlanadigan jinoiy tajovuz obyektini aniqlash uchun JK 2-moddasida mustahkamlangan qoidadan kelib chiqish zarur. 2-§. Jinoyat belgilari JK 14-moddasi 1-qismi O‘zbekiston Respublikasining jinoyat to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq jinoyat tushunchasining umumiy tavsiflarini o‘z ichiga oladi. Eng avvalo, ushbu moddada jinoyat tushunchasining asosiy belgi va alomatlari belgilanganki, ularga qarab u yoki bu qilmishning ijtimoiy xavfliligi yoki ijtimoiy foydaliligini aniqlab olish mumkin. Ushbu tavsifdan kelib chiqqan holda jinoyatning quyidagi belgilarini ko‘rsatish mumkin: – ijtimoiy xavflilik; – huquqqa xiloflik; – aybning mavjudligi; – jazoga sazovorlik. Birinchi navbatda shuni aytish kerakki, JK 14-moddasi jinoyatni
1
Қонунда кўрсатилмаган бўлса, жиноят ҳам, эазо ҳам йўқ (лот). 116
Jinoyat tashqi tomonidan inson xulq-atvorining ifodasi bo‘lmish ma’lum bir qilmishni namoyon qiladi. Jinoyat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari shaxsning konkret aktiv yoki passiv xulq-atvoriga nisbatan jinoiy javobgarlikni qo‘llashga yo‘l qo‘yadi. Muayyan harakat va harakatsizlikni qamrab olmagan qilmishni sodir qilish jinoyat deb topilmaydi. Qilmish aktiv xulq-atvorni ifodalaydigan harakat va bajarilishi shart bo‘lgan majburiyatni bajarmaslikda ifodalanadigan passiv harakatsizlikdan tarkib topgan bo‘ladi. JK Maxsus qismida nazarda tutilgan ko‘pchilik jinoyatlar harakat orqali sodir qilinishi mumkin. («Harakat», «harakatsizlik» tushunchalari to‘g‘risida mazkur tom VI bobining «Jinoiy qilmish va uning turlari» deb nomlanuvchi 2-§ ga qarang.) Insonning har qanday xatti-harakati, xulq-atvori jamiyatning a’zolari manfaatlari nuqtai nazaridan yo ijobiy, yo salbiy baholanishi mumkin. Ijtimoiy xavflilik jinoyatlarni jinoiy bo‘lmagan huquqbuzarliklardan va kam ahamiyatli qilmishlardan farqlay olish imkonini beruvchi jinoyatning muhim tarkibi hisoblanadi. Qonun chiqaruvchi huquqbuzarliklarni jinoiy, ma’muriy, intizomiy yoki fuqaroviy-huquqiy da’voli ishlarga ajratadi.
shaxsning xulq-atvorini baholashga imkon beruvchi jinoyat-huquqiy muhofaza obyektlariga zarar keltiruvchi obyektiv xususiyatni ifodalaydi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, ijtimoiy xavflilik mezoni, bu – nafaqat jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazish qobiliyati, balki qilmishning xususiyati va uning ijtimoiy xavflilik darajasi hamdir. Ijtimoiy xavflilik xarakteri jinoyat qonuni tizimida o‘z ifodasini topgan bo‘lib, u asosiy qadriyat hisoblanuvchi shaxsning hayoti va sog‘liqi, huquq va erkinliklarini belgilab beruvchi qoidalardan kelib chiqadi. 117
NOTA BENE ! Ijtimoiy xavflilik xususiyati – alohida olingan jinoyatning ijtimoiy holati bo‘lib, muayyan ijtimoiy munosabatlarni qamrab oladi va ushbu ijtimoiy munosabatlarga qarshi qaratilgan tajovuzlar, zararning tarkibi, joyi, qadriyatlar tizimida tutgan o‘rni, ayb shakllari bilan bog‘liq bo‘ladi.
Ijtimoiy xavflilik darajasi jinoyatning miqdor ko‘rsatkichini aks ettirib, zararning hajmi, qasd va ehtiyotsizlik shakllari, jinoyatning motivi va maqsadi, shuningdek, jinoyat sodir etilgan joy, vaqt, vaziyat, usul va boshqa holatlar bilan belgilanadi.
bo‘lgan jinoyatlarning qiyosiy xavflilik darajasi ifodasidir.
Sud-tergov xodimlari jinoyatni aniqlashda ijtimoiy xavflilik xususiyati va darajasidan kelib chiqqan holda aybdorning shaxsi va ish holatlarini, javobgarlikni og‘irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi holatlarni hisobga olish haqidagi individual yondashuvni o‘z ichiga olgan qonun talablariga so‘zsiz rioya qilishlari kerak. Oliy sud Plenumi ko‘rsatmalariga muvofiq, «jinoyatning ijtimoiy xavflilik xususiyati tajovuz obyekti (inson hayoti va sog‘liqi, mulk, jamoat xavfsizligi va h.k.), ayb shakli, jinoiy qilmishning qonunda qaysi toifaga (JK 15-moddasi) kiritilganligi bilan belgilanadi. Jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi qilmish sodir etilishi holatlari (jinoiy niyatning amalga oshirilganligi darajasi va bosqichlari, jinoyatni sodir etish usuli, zarar miqdori yoki kelib chiqqan oqibatlar og‘irligi, ishtirokchilikda sodir etilgan jinoyatda sudlanuvchining roli) bilan belgilanadi» 1 .
salbiy o‘zgarishlarni keltirib chiqarish, umuman, ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazish qobiliyatiga ega bo‘lgan qilmishda namoyon bo‘ladigan ijtimoiy xavflilikning yuridik tuzilishini ifodalaydi. 1
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Плунумининг 2006 йил 3 февралдаги “Судлар томонидан жиноят учун жазо тайинлаш амалиёти тўғрисида”ги 1-сонли қарори // Тўплам. 2-жилд – 226-б 118
Insonlar tomonidan sodir qilinadigan turli-tuman qilmishlarning xavflilik xususiyatini hisobga olgan holda qonun chiqaruvchi ular orasidan boshqalariga nisbatan ijtimoiy xavfliroq bo‘lganlarini jinoyat qonuni normalarida ifodalab, ularni jinoyat deb e’lon qiladi. JK 14-moddasi 2-qismiga ko‘ra, kam ahamiyatli qilmishlar jinoyat deb topilmaydi. Qilmishning kam ahamiyatliligi (JK 36-moddasi) Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan qilmishning belgilari rasmiy mavjud bo‘lsa-da, aslida hech qanday ijtimoiy xavfli xususiyatni aks ettirmaydi. Qilmishni kam ahamiyatli deb topish va uni jinoyatni istisno qiluvchi holat deb topish masalasi ish holatlariga bog‘liqdir. Sud-tergov amaliyotida qilmishning kam ahamiyatliligi masalasi ko‘rilayotganda zararli oqibat haqiqatan kelib chiqqanligi, qilmishni sodir etish usuli, ayb shakli, motiv va maqsadiga e’tibor qaratish lozim. Agar sodir etilgan qilmish kam ahamiyatlilik belgisiga ega bo‘lsa, jinoyat ishi qo‘zg‘atilishi mumkin emas, qo‘zg‘atilgan jinoyat ishi esa jinoyat tarkibi mavjud emasligi tufayli tugatilishi kerak. Agar konkret qilmish jinoyat deb topiladigan bo‘lsa, uning ijtimoiy xavflilik xususiyati va darajasi ish holatlarini (ayb shakli, jinoyat sodir qilish usuli, motiv, jinoyat sodir etish vaqti va holati, kelib chiqqan oqibatning og‘irligi, ishtirokchilarning jinoyatni sodir qilishdagi qatnashganlik darajasi, xususiyati va boshqalar) hisobga olgan holda aniqlanishi lozim. Ijtimoiy xavfli bo‘lgan qilmishni sodir qilish o‘z-o‘zidan davlat tomonidan jinoyat-huquqiy ta’qib va jinoyat-huquqiy muhofazani vujudga keltirmaydi, javobgarlikning majburiyligi jinoiy javobgarlikning asosi hisoblanmaydi. Jinoyat va jazo masalalari huquqqa xilof, jinoyat qonunida belgilangan ijtimoiy munosabatlarga tajovuz qiluvchi, jinoyat huquqi normalaridagi aniq bir jinoyat alomatlariga ega bo‘lgan qilmish sodir etilgandagina yuzaga keladi. Jinoiy javobgarlik jinoyat-huquqiy normalarga qarshi qaratilgan, jinoyat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari bilan o‘rnatilgan taqiqlarni buzadigan ijtimoiy xavfli harakat yoki harakatsizlik uchun qo‘llaniladi. 119
NOTA BENE ! Huquqqa xiloflik deganda, qilmishni Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddalari orqali taqiqlash tushuniladi, ya’ni shaxs jinoyat qonuni taqiqlagan harakatni sodir qiladi yoki qonunda bajarilishi shart deb ko‘rsatilgan harakatni bajarmaydi (harakatsizlik).
Huquqqa xiloflik belgisini faqat jinoyat qonuni Maxsus qismi normalari dispozitsiyalari bilan chegaralab qo‘yish noto‘g‘ri bo‘ladi. Maxsus qism normalarini Umumiy qism normalari bilan birga qo‘llash kerak, chunki Maxsus qismda ko‘rsatilgan qilmishni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish va jinoiy javobgarlikni qo‘llash masalalari ularning birgalikdagi kuchda bo‘lishi bilan aniqlanadi. Faqat shundagina bosh va asosiy masala – o‘z ichiga ijtimoiy xavflilik darajasi va tabiatini olgan hamda jinoyat- huquqiy taqiq o‘rnatuvchi jinoyat huquqi normalarida ifodalanuvchi jinoyatning moddiy mohiyatini to‘g‘ri aniqlash mumkin. Jinoiy huquqqa xiloflik va jinoyat-huquqiy taqiq tushunchalari aynan bir xil bo‘lib, Maxsus qismning aksariyat normalari tuzilishi jihatdan taqiqlovchi normalardir. Ma’lum holatlarda qilmishlarga yoki usul, yo‘sin va hokazolarga taqiq qo‘yilgan (masalan, JK 148–149-moddalari). JK Maxsus qismidagi normalar majburiyat yuklovchi xususiyatga ega. Ba’zi bir hollarda Maxsus qism normalari muayyan bir qilmish sodir etishni majbur qilib qo‘yadi. Shu bilan birga, taqiqlar boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda ko‘zda tutilgan bo‘lishi ham mumkin. Maxsus qismda o‘sha normativ-huquqiy hujjatlar talabi buzilganligi uchun jazo chorasi – sanksiya belgilanadi. Buni JK blanket normalari deyiladi. Huquqqa xiloflik jinoiy qilmish orqali huquq normalarining buzilishini ifodalaydi. Huquqqa xiloflik, umumiy ma’noda, huquq normalariga qarshi borishdir. Huquqqa xiloflik mavhum tushuncha, zero, uning tarkibi huquqning turli sohalaridagi, jumladan, jinoiy, ma’muriy va boshqa huquq sohalaridagi normalarning aniq xususiyatlariga bog‘liq emas. 120
Jinoyat huquqida huquqqa xiloflik tushunchasi jinoyatni boshqa huquqbuzarliklardan farqlash uchun jinoyat huquqining boshqa huquq sohalari bilan bog‘liqlikda bo‘lishini ifodalaydi. Shundan, huquqqa xiloflik jinoyatning jazoga sazovorligi bilan, jinoyatning o‘zi esa, jinoyatni sodir qilgan shaxs aybi bilan uzviy bog‘liq. Bu belgilar jinoiy huquqqa xiloflik va jinoyat tushunchalarini umumiy tarzda ifodalaydi. Huquqqa xiloflik obyektiv va nisbatan mustaqil tabiatga ega. Qilmishning darajasi va zararini tavsiflovchi moddiy belgi hisoblangan ijtimoiy xavflilikdan farqli ravishda huquqqa xiloflikni jinoiy javobgarlikning formalligini ifodalovchi jinoyat qonunining buzilishi sifatida baholash kerak. Ijtimoiy xavflilik va huquqqa xiloflik belgilari birgalikda qilmishning jinoiyligini va u uchun javobgarlik asosini belgilovchi omil hisoblanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, ijtimoiy xavfli bo‘laturib jinoyat qonunini buzmagan yoki jinoyat qonuni normalarini buzgani holda ijtimoiy xavflilik alomatlari mavjud bo‘lmagan qilmishga nisbatan jinoiy javobgarlikni qo‘llab bo‘lmaydi. Jinoyat tushunchasini izohlashda ijtimoiy xavflilik va huquqqa xiloflik jinoyatning asosiy va bir-biriga aloqador belgilari ekanligini ko‘rish mumkin. Jinoyatning ijtimoiy xavflilik belgisining mavjud emasligi, o‘z navbatida, huquqqa xiloflikning mavjud emasligini bildiradi, ya’ni faqat jinoyat qonuni bilan ijtimoiy xavfli deb topilgan qilmishlargina huquqqa xilof hisoblanadi. Qilmishning jinoyat huquqiga xilof deb topish asoslari bo‘lib, bunday qilmishning ijtimoiy xavfliligi, u yoki bu qilmishga aynan jinoyat-huquqiy vositalar bilan ta’sir etishning umumiyligi hisoblanadi. Jinoiy huquqqa xiloflik qilmishga ijtimoiy xavflilik darajasini berib, aynan shu daraja orqali qilmish jinoyat tavsifini oladi. Jinoyatning moddiy belgisi ijtimoiy xavflilik bo‘lsa, jinoyatning formal belgisi huquqqa xiloflik hisoblanadi.
qilmishni ijtimoiy xavfli deb belgilovchi belgi. 121
NOTA BENE ! Ayb jinoyatning belgisi sifatida shuni anglatadiki, birinchidan, shaxs o‘zi sodir qilgan ijtimoiy xavfli qilmishi va uning natijasida kelib chiqqan ijtimoiy xavfli oqibat uchun aybi mavjud bo‘lgan taqdirdagina jinoiy javobgarlikka tortiladi, ikkinchidan, aybsiz holda zarar yetkazganlik uchun shaxs jinoiy javobgarlikka tortilmaydi.
Ijtimoiy xavfli qilmishning huquqqa xilofligi uni sodir qilgan shaxsning ana shu qilmishga nisbatan ruhiy munosabati mavjud bo‘lishini talab qiladi, ya’ni jinoyatni qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir qilish. Ayblilik belgisining mavjud emasligi jinoyat ijtimoiy xavfliligining formal belgilari mavjud bo‘lganda ham qilmishda jinoyat tarkibi mavjud emas deb baholanishi mumkin. Buning sababi jinoiy javobgarlikka tortish asosi hisoblangan jinoyat tarkibining muhim elementi – subyekt tomonning mavjud emasligida ifodalanadi. («Ayb» tushunchasi haqida mazkur tom VII bobining «Ayb tushunchasi va shakllari» deb nomlanuvchi 3-§ da batafsil tushuntirilgan.) Javobgarlik muqarrar bo‘lgan holatlarda ayblilik JK moddalarida javobgarlik asosi sifatida keltirilgan. O‘zbekiston Respublikasining jinoyat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari aybsiz javobgarlikka yo‘l qo‘ymaydi (JK 9- moddasi). Har qanday ijtimoiy xavfli va huquqqa xilof qilmish jinoiy jazoga sazovorlikni nazarda tutadi. Jazoga sazovorlik sodir etilgan qilmish uchun javobgarlikning muqarrarligi prinsipini ifodalaydi. Shu bilan bog‘liq ravishda jazoga sazovorlikni qilmishni jinoyat sifatida tavsiflaydigan belgilar qatoriga kiritish faqatgina jinoyat huquqi tabiati va xarakteri tufayli emas, balki qonunda to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatilganligi uchungina amalga oshirilgan. JK 14-moddasi 1-qismida nazarda tutilgan «jazo qo‘llash tahdidi bilan» jumlasi jazoga sazovorlikni jinoyatning asosiy belgilaridan ekanligidan dalolat beradi. Aytilganlardan shunday xulosaga kelish kerakki, qilmishning huquqqa xilofligi jazoga sazovorlik bilan bevosita bog‘liq. Jinoyat-huquqiy taqiqni o‘rnatuvchi huquq normasi qonun bilan o‘rnatilgan qoidalarga rioya 122
qilishni, bu qoidalar buzilgan taqdirda aybdorni jazolashni ta’minlovchi jinoiy sanksiyalar mavjud bo‘lishini nazarda tutadi. Harakat yoki harakatsizlikning taqiqlanganligi jinoiy-huquqiy norma bilan bog‘liq bo‘lmasa, jinoyat ham, jazo ham mavjud bo‘lmaydi 1 .
Jazoga sazovorlikni jinoyatning mustaqil belgisi sifatida quyidagi ikkita jihat bilan xarakterlashimiz mumkin: 1) ijtimoiy xavfli qilmish jazo qo‘llash tahdidi bilan qonun chiqaruvchi tomonidan taqiqlanadi; 2) ushbu taqiqni buzgan shaxs qoidaga ko‘ra jazoga tortiladi.
Shuni ta’kidlashimiz lozimki, javobgarlikning muqarrarligi har doim ham jazo qo‘llash shartligini nazarda tutmaydi. Jinoyatni aniqlash «jazo qo‘llash tahdidi» bilan bevosita bog‘liqdir. Jinoiy jazo bu jinoyat sodir qilishning oqibatidir. o‘z navbatida, bu oqibat ba’zi bir holatlarda qo‘llanilmasligi ham mumkin. Shu yo‘l bilan qonun chiqaruvchi jazo qo‘llanilishini ogohlantirish orqali javobgarlikning muqarrarligi prinsipining buzilmasligini ta’minlaydi. Masalan, aybdorning qilmishida uni jinoiy javobgarlikka tortish uchun zarur bo‘lgan barcha alomatlar mavjud bo‘lishi mumkin, lekin shunga qaramasdan amnistiya akti tufayli u jinoiy jazodan ozod qilinishi mumkin (lekin jinoiy javobgarlikdan emas). Shuning uchun jinoiy jazo va javobgarlikning muqarrarligi prinsiplari har doim ham jinoiy-huquqiy majburlovning aynan bitta mexanizmi bo‘la olmaydi. 3-§. Jinoyatlarni tasniflash JK 15-moddasi ijtimoiy xavflilik darajasi va xususiyatiga asoslangan moddiy belgiga ko‘ra jinoyatlarni turlarga ajratadi. 1
ажратишмасдан, уни (аниқроқ айтганда, “жазо қўллаш тахдиди” каби тушунчани) жиноят қонуни билан таъқиқланганлиги билан бир қаторда ҳуқуққа ҳилофликнинг ифодаси сифатида эътироф ъэтадилар. (Қаранг: Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о приступлении. Учубник для вузов. Под. Ред. д.ю.н., проф. Н.Ф.Кузнецовой и к.ю.н., доц. И.М.Тяжковой. – 138-б), Ушбу позиция муайян шубхаларни туғдиради. Чунки жиноят тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ақли норасо шахсларнинг ижтимоий ҳавфли қилмишларини назарда тутади, уларга нисбатан эса жиноий жазо ўрнига тиббий йўсиндаги мажбурлов чоралари қўлланилади. 123
Jinoyatlarni tasniflash aybdor tomonidan sodir qilingan qilmishni Maxsus qism moddalaridagi yuridik va faktik alomatlar bilan solishtirgan holda, ijtimoiy xavflilik nuqtai nazaridan jinoyatlarni xarakterlash imkoniyatini beradi. JK 15-moddasi ko‘rsatilgan jinoyatlarni aniq tasniflashga, ya’ni ijtimoiy xavflilik darajasi va xususiyatiga ko‘ra ularni to‘rt turga ajratishga yordam beradi. Yana bir bor shuni ta’kidlab o‘tish joizki, jinoyatning ijtimoiy xavflilik xususiyati uning sifat belgisini ifodalaydi. Uni aniqlashning asosi sifatida tajovuz obyektining ahamiyati, ijtimoiy xavfli qilmishni sodir qilish natijasida yuzaga keladigan oqibatlar (moddiy, jismoniy, ma’naviy va boshqalar) xizmat qiladi. Masalan, bir turdagi jinoyat obyektiga tajovuz qiluvchi jinoiy qilmishning xususiyati ham bir xildir (masalan, shaxsning ozodligi, sha’ni va qadr-qimmatiga yoki davlat xavfsizligi va konstitutsiyaviy tuzumga qarshi jinoyatlar). Ijtimoiy xavflilik darajasi — bir xususiyatdagi jinoyatlar ijtimoiy xavfliligining miqdor ko‘rsatkichidir. Uni aniqlashda yetkazilgan zarar miqdori, jinoyat sodir etish usuli, ayb shakli, motiv va maqsad hamda boshqa holatlar hisobga olinishi mumkin. Ushbu ikki aspektning bitta jinoyat-huquqiy mezonga birlashishi JK Maxsus qismida nazarda tutilgan jinoyatlarni tasniflashga yordam beradi. Bular: ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan, uncha og‘ir bo‘lmagan, og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlar (JK 15-moddasi 1-qismi). Ijtimoiy xavflilikning darajasi va xususiyati faqatgina jinoyatlarni tasniflash asosi bo‘libgina qolmasdan, balki ular qilmishni jinoyat sifatida baholovchi belgi ham hisoblanadi, shuningdek, ular sudlar tomonidan jazo tayinlash vaqtida hisobga olinishi kerak. Ozodlikdan mahrum qilish jazosining muddatiga asoslangan ijtimoiy xavflilik darajasi, shuningdek, ayb shakliga qarab barcha jinoyatlar to‘rtta turga bo‘linadi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, jinoyatlarni tasniflashga sodir qilingan jinoyatning turi va miqdori, uning huquqqa xilofligi asos qilib olingan. 124
Dastlabki ikki kategoriyaga qasddan va ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyatlarni kiritish mumkin. Og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlar esa, faqat qasddan sodir etiladi.
Download 1.99 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|