Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси

Виколат — бу корхона рссурсларидан фойдаланиш ва кишилярни бошқариш бўйича у ёки бу лавозимдаги шахсга чекланпш шарт билан берилган ҳуқуқдир.

Корхона миқёсида бу чекловлар мансабга оид қоидалар, қўлланмалар, турли бошқариш бўғинларининг функдиялари ва вазифалари тўғрисидаги низомлар билан белгиланади ва қонунлаштирилади. Улар ёзма ёки оғзаки тарзда ходимларга етказилади.

Ўрнатилган чекловлар доирасидан чиққан шахс ўз ваколатини оширган бўлади. Масалан, аниқ станоқца ишлашга рухсат, яъни ваколат олган ишчи бошқа ишчининг станогида рухсатсиз ўтиб ишласа, ҳаттоки ўзининг станоги бузилиб қолган таҳцирда ҳам, у ўз ваколатини оширган бўлади, яъни бу ерда ваколат чегараси бузилган бўлади.
Бошқариш бўғини юқорилашиб борган сари ваколат чегараси ҳам муайян даражада кенгайиб боради. Аммо бу деган сўз юқори раҳбарларнинг ваколати чексиз деган сўз эмас. Уларнинг ваколати ҳам чекланган бўлади. Масалан, йирик очиқ шаклдаги акционерлар жамиятининг президенти ёки директорлар кенгашининг раиси томонидан қилинган харажатлар умумий бюджетдан ошиб кетса, бунинг учун улар президент ёки раис бўлишларидан қатьий назар, ўзларига юклатилган ваколат чегарасида акционерлар олдида жавоб берадилар.
Раҳбарлар ўрнатилган қонун-қоидаларга зид бўлган юмушларни бажариш учун ваколат беришга ҳақли эмасдурлар. Масалан, фирма олдинги забт этган бозорига пора талаб қилингани сабабли олаётган юқори фойдасидан воз кечиб энди ўз товарларини у бозорга чиқаришни тўхтатиб қўйди, дейлик. Агар шундай ҳолатда раҳбар бу ишга масъул бўлган ходимга бизнесни давом этгиришга ваколат берса, бу ерда у қонунни қўпол равишда бузган бўлади. Чунки қонун порахўрликка нисбатан аёвсиздир.
Раҳбарга қўйиладиган муҳим талаблардан бири — кундалик майда-чуйда ишлар билан банд бўлиб қолмаслик ва стратегик, шунингдек корхона фаолияти учун катта аҳамиятга эга бўлган, яъни раҳбардан бошқа ҳеч ким ҳал эта олмайдиган масалаларга диққат-эътиборни қаратишдир. Раҳбар “бажариш қийин эмас, балки ўйлаб топиш қийин” дегар рус нақлини ёдца тутиши керак. Бу хусусда П. М. Керженцев бундай деган эди:²⁰⁷

“Агар раҳбар ҳар хил майда-чуйда ишлар билан ўралашиб қолиб, уларга ўз вақгани сарфласа, бу жуда хунук иш бўлади... Таппсилотчиншгг қоидаси ипни бошқаларга тошпнрнш, ўзи эса шу шшшнг бажарюшши устидан раҳбарлик ва назорат қшшши керак”

Ваколат бериш билан раҳбар, бир томондан иккинчи даражали ишлардан ўзини озод этса, икхинчи томондан қабул қилинган қарорлар ижросини таъминлаш жойини яқинлаиггиради. Бошқаришнинг у ёки бу бўғинига тогшшриладиган ваколат миқёси ечиладиган муаммоларнинг: * мураккаблигига;
* муҳимлигига;
* турли-туманлилиги каби омилларга боғяиқ.
Қанчалик шу жиҳатлар мавжуд бўлса, шунчалик ваколат миқёси, кўлами кенгаяди.
Меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви ва шплаб чиқаршпнинг бир меъёрда бўлиши ваколат миқёсини камайтиришга олиб келади. Чунки биринчи ҳолда меҳнат ихтисослашади, бажариладиган операциялар соддалашади. Иккинчи ҳолатда ҳам иш фаолияти анча осонлашади. Натижада ходимларнинг ўзи бу жараёнларни бошқаришига қодир бўлади. Энди четдан ваколатли шахсларни жалб қюшб, тегишли қарорларни қабул қилинишига ҳожат қолмайди. Ваколатларни топшириб қўйиш имконияти қўл остидаги кишиларнинг тайёргарлик даражаси ва таркибига боғлиқ. Масалан, ходимлар қанчалик малакали ва мустақил бўлса, уларга ваколатларни топшириб қўйиш шунчалик осон бўлади.
Коммуникация, алоқа воситаларининг ривожланганлик даражаси ҳам ваколат миқёсига ўз таъсирини кўрсатади. Агар бу соҳа ривожланган бўлса, раҳбар ваколат топширмасдан тўғридан-тўғри юқори раҳбариятдан топшириқ олиши ва қуйи раҳбарларга топшириқ бериши мумкин.²⁰⁸