Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

2.1. Инсоннинг яшаш ҳуқуқи
Бугунги кунда биотиббий этиканинг ривожланиши бутун дунёда замонавий тиббиётнинг асосий ахлоқий ва мафкуравий муаммоси шифокорнинг ҳаёт ва ўлимга бўлган муносабатидан иборат эканлигини тасдиқлайди. Женева декларациясида шундай дейилган: "Мен инсон ҳаётига энг катта ҳурматни сақлаб қоламан". "Халқаро тиббий этика кодекси" да худди шу фикр шундай сўзлар билан ифодаланади: "Шифокор доимо инсон ҳаётини сақлаб қолиш мажбуриятини ёдда тутиши керак". Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактда инсон ҳаётини сўзсиз қадрият сифатида белгилайдиган тиббий максима ахлоқий ва ҳуқуқий норма мақомига эга: "Яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг ажралмас ҳуқуқидир. Ушбу ҳуқуқ қонун билан ҳимоя қилинади. Ҳеч ким ўзбошимчалик билан ҳаётдан маҳрум этилиши мумкин эмас. ”
Инсоннинг яшаш ҳуқуқи - энг олий неъмат, шубҳасис фақат унга тегишли бўлган қадрият унинг ҳаётининг барча босқичларига тааллуқлидир. Аммо инсон ҳаётидаги икки босқич - унинг бошланиши ва охири – мунозараларнинг асосий предмети ҳисобланади. Айнан шу мавзу орқали инсон ҳаётининг янги босқичи ва унинг сунъий равишда узиш - аборт қилиш бўйича давом этаётган (янада кескинлашган) низоларни кўриб чиқиш зарур.
Аборт муаммосини ҳал қилиш, биринчи навбатда, эмбрион (ҳомила) ҳолатини аниқлаш ва ҳомиланинг икки хил ҳолатини ажратиб турадиган даврини аниқ белгилашга боғлиқ: биз бирон бир "инсон" таркибига кирмайдиган шарт ва бу таркиб аллақачон тан олинган шарт. Муаллифлар, консерватив позицияларда, бу давр ҳомиладорлик (уруғлантириш) вақтига тўғри келади, шунинг учун ривожланишнинг ҳар қандай босқичида ҳомила яшаш ҳуқуқига эга бўлган инсондир. Шунинг учун, эмбрионни ўлдириш билан, биз инсонга айланиши мумкин бўлган нарсани ўлдирамиз. "Либераллар" бу нуқтаи назарнинг тўғрилигини инкор этиб, ҳомиланинг ҳуқуқларини муҳокама қилиш аппендикс "ҳуқуқларини" муҳокама қилиш каби маъносиз эканлигини таъкидлайди, чунки ҳомиладорликнинг энг кеч босқичларида ҳам ҳомила шахс эмас. Ҳомила ҳолатининг ноаниқлиги бошқа саволларни туғдиради: қайси пайтдан бошлаб эмбрион бола, шахс деб ҳисобланади? У инсоний фазилатларга эгами (ва қай даражада)? У сезгиларга (айниқса оғриққа) қодирми? Ҳомиладорликда аномалиялар аниқланган бўлса, ҳомила йўқ қилиниши мумкин ёки ва унинг ривожланишининг қайси босқичида амалга ошириш мумкин?
Шубҳасиз, қориндаги инсон ҳаётини нима деб аташимиздан қатъий назар - "тирик инсон ҳомила" ёки "инсоннинг эмбриони"- бу ҳолатнинг аҳамияти ва қимматини ҳеч қачон камайтирмаслиги керак.А. Швайцернинг "ҳаётга эҳтиром" ҳақидаги ғояси ҳали боланинг тўғилиш даврида бўлган ҳолати ҳаётга тааллуқлидир. Шунинг учун ҳомиладорликнинг сунъий равишда бекор қилиниши "ўлдирма" буйруғининг ахлоқий бузилиши, шифокор томонидан эса - шунингдек Гиппократ қасамидир. Биз уни "кам ёмонликни танлаш" деб таърифлаган ҳолатда ҳам, биз буни ёмонлик эканлигини унутмаслигимиз керак.
Хомиланинг шахсий ҳолати тўғрисидаги мунозарага яна бир жиҳат қўшилади: ҳомиладор аёл ва ривожланаётган ҳомиланинг "рақобатдош" ҳуқуқларининг қиёсий таҳлили. Аёл ўз танасини ва келгуси тақдирини бошқаришга ҳақлими (масалан, туғилмаган болада етишмовчилик белгиланганда ёки унинг муносиб ҳаёт кечиришини таъминлаш имкониятлари йўқлигида)? Бу ҳолатда кимнинг ҳуқуқ ва манфаатларини устувор деб ҳисоблаш керак: ҳомиладор аёл ёки туғилмаган бола? Албатта, инсоннинг яшаш ҳуқуқи фақатгина "эмбрион ҳуқуқларини" ҳимоя қилиш билан чекланмайди. Аммо бу ҳаётга ҳар бир инсоннинг табиий, ажралмас ҳуқуқи сифатида муносабатимизни шакллантиришдан бошланади. Агар биз бу ҳуқуқни инсоннинг туғилган кунидан бошлаб тан олсак, демак, бу унинг ҳаётига ва келгусидаги ҳар қандай хуқуқий масалаларга бўлган муносабатимизни белгилайди: тиббиёт беморларнинг ҳаёти ва соғлиғини тўлиқ бошқаришга даъво қиладими ёки жамиятда ўлим жазоси сақланишига рози бўладими.
Ахир, инсоннинг яшаш ҳуқуқи, унинг пайдо бўлишининг дастлабки босқичларида, уни сунъий равишда тўхтатиш муаммоси билан чекланмайди. Ушбу ҳуқуқ инсоннинг бутун ҳаёти давомида амал қилиши керак, бу нафақат тиббий, балки ижтимоий, ахлоқий, ҳуқуқий масалала ва уни ҳал қилишга жамиятни ахлоқий жиҳатдан тайёрлигини масаласини келтириб чиқаради. Демак, ахлоқий жиҳатдан ва тиббий нуқтаи назарда кўпроқ "болалар" ва катталар - жисмоний ва ақлий ногиронларга бўлган муносабат муаммоси ётади. Кўпинча жамиятда улар учун "тўлақонли" яшаш шароитларини яратишга ҳозирлик кўриш ўрнига, уларнинг яшаш ҳуқуқи, унинг мақсадга мувофиқлиги ва аҳамияти масаласи муҳокама қилинади, бу кўплаб одамларнинг яшаш ҳуқуқини ҳар бир инсоннинг табиий ҳуқуқи сифатида сўзсиз қабул қилишга ахлоқий жиҳатдан тайёр эмаслигидан далолат беради.
Инсон ҳаётининг барча босқичларигача бўлган даврларда то ўлимигача бўлган инсоннинг ҳаётга бўлган ҳуқуқи, шунингдек, инсон ҳаётининг бошланишидаги биологик жараёнларга аралашув - унинг авлодларининг кўпайиши учун ахлоқий масала сифатида муҳим муаммони ҳал қилишга мажбур қилади. Энг жиддий ахлоқий муаммолар, биринчи навбатда, туғруқ диагностикаси, ирсий касалликларни аниқлаш ва абортларни танлаб ўтказиш пайтида юзага келади; иккинчидан, бепуштликни даволашнинг мутлақо янги усулларини қўллашда, шу жумладан организмнинг репродуктив жараёнларига ташқи аралашиш масаласи.
Пренатал ва преимплантация диагностикаси орқали ирсий касалликларнинг ташувчиларини аниқлаш қуйидаги этик муаммоларни келтириб чиқаради:
• наслдан наслга ўтувчи касалликларни ташхислаш ва уларнинг наслига пренатал ташхис қўйиш учун аҳолини қандай асосда (ихтиёрий ёки мажбурий) текшириш керак (айниқса, агар туғилмаган боланинг ота-онасидан бири нуқсонли генни ташувчиси бўлса)?
• ота-оналар - ирсий касалликларни ташувчиси авлодга эга бўлиш истаги ахлоқий жиҳатдан оқланганми ва бу ирсий касалликнинг хусусиятига боғлиқми?
• ҳомиланинг қайси ирсий касалликлари аниқланиши, ота-оналарга aборт қилишига имкон беради (ёки тўғридан-тўғри мажбур қилади)?
• агар оиланинг олдиндан белгилаб қўйилган жинси бўлган болани олиш истаги бўлса, абортлар қабул қилиниши мумкинми?
Репродуктив жараёнларга аралашиш инсониятнинг генетик фондига қай даражада таъсир қилиши мумкин? Бу таъсир "ижобий" ёки "салбий" бўладими? Ушбу масалани муҳокама қилиш учун қайси мезонлар асос бўлиши керак?
Инсоннинг яшаш ҳуқуқи муаммоси бепуштликни олдини олиш ва даволашнинг янги усулларидан, хусусан, кўплаб ахлоқий муаммоларни келтириб чиқарадиган сунъий уруғлантириш имкониятларидан фойдаланишни ўз ичига олади. Ҳомиладор бўлишга қодир бўлмаган, лекин аёлнинг боласини эрининг (ёки бошқа эркакнинг) спермаси билан унинг танасидан ташқарида туғиш мумкин бўлган тухумни уруғлантириш, уруғлантирилган тухумни бачадонига кўчириш (ин vitro ин vitro билан туғилган бола) ахлоқий нуқтаи назардан баҳолашда ҳалигача аниқ бир фикрга келинган эмас. Шунингдек, донор спермани уруғлантириш учун уни бир мунча вақт музлатиб қўйиш мумкинлигини ҳисобга олсак, эркак ўз ўлимидан кейин боланинг отаси бўлиши мумкинлигини қандай баҳолаш керак? Ин vitro уруғлантиришда "қўшимча маҳсулот" сифатида пайдо бўладиган "ортиқча" эмбрионларнинг эгаси ким? Илмий тадқиқотлар ва тажрибалар учун "ортиқча" эмбрионлардан фойдаланиш жоизми? Шубҳасиз, ахлоқий нуқтаи назардан, айрим хомила устида ўтказиладиган айрим тажрибалар турларини мутлоқо тақиқланиши керак. Шундай қилиб, турли хил таъсирларга учраган эмбрионлар аёл бачадонига жойлаштирилмаслиги керак. Инсон эмбрионларини ҳайвоннинг танасига ва бошқаларга жойлаштирилишига йўл қўйилмаслик лозим.
Булардан ташқари бошқа ижтимоий муаммолар юзага келади. Масалан, дунёда асраб олишни кутаётган жуда кўп уйсиз, ота ёки онасиз, бахтсиз болалар бўлсада, соғлом аёлни жарроҳлик йўли билан, ёки шу каби технологиялардан фойдаланиб, боласиз оилаларга фарзанд беришнинг фойдаси борми? Сунъий уруғлантириш пайтида мақсадли ёки тасодифий "танлов" муқаррар равишда ахлоқийликми? Ахир келажакдаги ота-оналар ўз фарзандлари учун "энг ақлли", "жисмонан соғлом" ёки "энг чиройли" ген ташувчиларни танлашни хоҳлашлари табиийдир. Бу қандайдир ўзига хос ирқчиликка олиб келадими?
Айниқса, кўплаб саволлар "суррогат оналик" билан боғлиқ бўлиб, унинг моҳияти бегона болани туғиши ва кейинчалик унинг биологик ота-онасига топшириши мақсадида бола туғишидир. Одатда, аёл болани туға олмаса ёки уни туғишни хохламаса эрининг спермаси билан уруғлантирилган.унинг тухуми бошқа аёлнинг бачадонига жойлаштирилади. Аёл ташувчиси томонидан бажариладиган вазифалар боқувчининг вазифаларига яқин, ва келишув шартлари ва ўзаро манфаатлар барча қарама-қаршиликларни олиб ташлаши кераклилига ишонилади. Бироқ, бу ерда ахлоқий ва ҳуқуқий масалалар пайдо бўлади.
Масалан: болани "асраб олган" оиланинг муносабати қандай асосда қурилиши керак? Носоғлом бола туғилганда унинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари қандай?
Асраб олишларнинг тарқалиши инсон ҳаётини товар сифатида қарашни кўриб чиқишнга олиб келмайдими? Ахир, биз, аслида, рухсат этилмаган тарзда эмбрионларни сотиш ва сотиб олиш ҳақида гаплашмоқдамиз. Инсон экологияси нуқтаи назаридан, "сурроқация" нафақат ушбу ҳодисага жалб қилинган оилалардаги ахлоқий иқлимни бузиши, балки боланинг ҳаётини мураккаблаштириши хавфи ҳам мавжуд. Шу муносабат билан, келажакдаги болалар ва уларнинг расмий ота-оналари учун суррогат оналарнинг (ёки эркак донорларнинг) анонимлиги мақбулми ёки зарурми? Бола ота-оналарнинг эҳтиёжлари ва мақсадларини қондириш воситаси бўлмаслиги керак. Унинг ҳаёти қадр-қимматга эга бўлиши керак, улар билан муносабатлар шартнома асосида эмас, балки меҳр ва садоқатга асосланиши керак.
Шу билан бирга, эмбрионларнинг ҳар қандай муолажаларини тақиқлаш нафақат экстракорпореал (бачадондан ташқари) уруғлантириш усуллари билангина болали бўла оладиган оилаларнинг болалардан маҳрум қилиш, балки бутун илмий йўналишни - эмбриология билан боғлиқ бўлган кўплаб жиддий касалликларни ўрганишга, уларни даволаш усулларини излашга ёрдам беришни англатади, шу билан бирга бу ҳам инсон экологиясини амалга оширишнинг энг муҳим усулларидан биридир. Умуман: биотиббий этиканинг вазифаси янги ва эски биотехнологияларга мораторияни тақиқлаш ёки киритиш эмас, балки уларнинг ривожланишига кўмаклашиш ва улардан фойдаланишни назорат қилишдир.