Ўзбекистонда археология фанининг ривожланиш босқичлари

53 Жойтун маданияти

Жойтун маданияти Урта Осиёдаги, шунингдек бутун Совет Иттифоқидаги энг қадимги деҳқончилик марказларидан бири ҳисобланади. Қопетдоғ билан Қорақум оралиғидаги яланглик-лардан топилган Боми, Найзатепа, Қадимитепа, Жойтун ва бошқа қатор ибтидоий деҳқонлар манзилгоҳлари Жойтун маданияти номи билан аталади. Чунки мазкур манзилгоҳлар ора-сида Жойтун аввал топилган ва ўрганилган. Жойтунликлар* лахса ва гуваладан сомон аралаштириб ишланган уйларда ис-тиқомат қилганлар, турли хил меҳнат қуролларидан, бўёқ бе-риб нақшланган идишлардан фойдаланганлар. Ҳар бир уйда 5—6 кишилик бир оила яшаб, она уруғи ҳукмрон бўлган. Уй-лардан аёлларнинг лой ва тощдан ясалган ҳайкаллари, шунингдек ҳар хил тақинчоқ ва безаклар топилган. Жойтун маданиятига асос солган қабилаларнинг машғулотлари деҳқончилик,. чорвачилик ва ҳунармандчилик бўлган. Еввойи ҳайвон суякла-рининг топилишига қараганда овчилик ҳам қилганлар. Лекин овчилик хўжаликнинг асосини ташкил этмаган.

Жойтун маданияти милоддан аввалги VI—V мингйилликларга мансуб неолит даври ёдгорлиги ҳисобланади. Маълумки, Урта Осиёнинг жануб қисмида (Туркманистон-да) милоддан аввалги VI мингйилликда деҳқончилик хўжалиги пайдо бўлади. Бундаги маданият Жойтун маданияти, деб аталади. Жойтун қабилалари ҳаётида неолит даврининг ундан ол-динги даврларига нисбатан янги ижтимоий-иқтисодий муноса-батларни кўриш мумкин. Бу прогрессив тарихий омиллар мис-тош даврида сақланади ва анча юксак даражада ривожланади ўтмиш тарихий жараёнларидан далолат беради.
Шу даврга оид муҳим археология ёдгорликлари Жанубий Туркманистонда топиб текширилган. Шимол томонда Қорақум чўли, жануби-ғарбда Копетдоғ билан чегараланган Туркманистон ерлари қуруқ ва иссиқ иқлимли ўлкадир. Неолит даври да вужудга келган Жойтун маданияти асосида Анов I—II ва Намозгоҳ I—III даврларига мансуб энеолит замони маданияти кенг территорияда тарқалади.
Жанубий Туркманистоннинг энеолит замони маконларида муваффақиятли ва кенг кўламда олиб борилган илмий текши* ришлар XX асрнинг 50-йиллари билан боғлиқдир. Ёдгорлик-ларни текширишда Б. А. Куфтин, В. М. Массой, В. И. Сариа-ниди, О. К. Бердиев ва И. Н. Хлопин ва бошқалар катта хиз-мат кўрсатдилар. Археологлар турар жойларни қазиб, қадимги суғориш тармоқлари ва суғориш ерларининг чегараларини аниқ- ЖОЙТУН МАДАНИЯТИ — Ўрта Осиёнинг неолит даврига оид энг қад. ўтроқ деҳқончилик маданияти марказ- ларидан бири (мил. ав. 6—5-минг йиллик). Ашхободдан 30 км шим.да жой- лашган қад. ўтроқ деҳқонлар қишлоғи харобаси номидан олинган. 1952 й.дан Жанубий Туркманистон археология комплекс экспедицияси қазиш ишлари олиб борган. 10 дан ортиқ ёдгорликлар (Чағиллитепа, Пессежиктепа, Чопонтепа, Найзатепа, Жойтун ва б.)ни текширган. Бу уруғдошлик манзилгохларининг ҳар бири 0,5—2 га майдонни эгаллаган. Сомонли гуваладан қурилган бир хонали уйлар (25—45 м2) саҳни оқ ганчли лой б-н сувалган, айримлари қизил ва қора рангга бўялган. Ҳар бир хонада ўчоқ, ғалла ўраси, супа бўлган. Айрим хоналар ўртасида катта оташкада бўлиб, умумий саждагоҳ вазифасини ўтаган. Манзилгох- ларда омбор, сопол идишлар пиширила- диган майдончалар бўлган. 3 маданий қатламдан иборат Жойтун манзилгох.и (Ж. м. шу номдан олинган) тўла ўрганилган. Унинг майд. 0,5 га, юқори
қатлами 35— 40 хонадан, ўрта қатлами хонадан иборат. Манзилгоҳлардан болалар суяги топилган, катталар ташқарига кўмилган. Аҳоли, асосан, деҳқончилик, чорвачилик, овчилик б-н шуғулланган. Аҳоли чақмоқтошдан қирғич, ўроқ, ранда, пичоқ; суякдан игна, бигиз; тош ўтир ва б. буюмлар ясаган. Сопол идишлар сомонли лойдан ишланиб, баъзиларининг сирти қизил ангоб б-н бўялган.
Тош ва лой (сопол)дан ишланган аёл ва ҳайвон ҳайкалчалари, тош, суяк ва чиғаноқлардан ясалган тумор, мунчоқ ва б. турли тақинчоқлар кенг тарқалган.
кутубхонаси Ж. м. Каспий бўйидаги мезолит даври маданияти асосида вужудга келган. У — ибтидоий деҳқончилик маданиятининг жахoндаги ноёб обидаларидан бири. Ад.: Массон В. М., Поселение Джейтун, Л., 1971; Массой В. М, Средняя Азия
и Ближний Восток, М.— Л., 1964.