1. Biologiya o‘qitish uslubiyatining asosiy maqsadi va vazifalari nimalardan iborat?

175. Biologiya o‘qitish metodikasi fanining predmeti, uning 
pedagogik fan ekanligi.
176.177. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

104. Ekskursiyalar va ularni xillari.
178. Ekskursiyalar va ularni xillari. 
Biologiya o‘qitishda ekskursiyalar ularni tashkil qilish va 
o‘tkazish uslubiyati. Ekskursiyalarning ahamiyati, ekskursiyalar 
tabiatda, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi, muzey yoki 
ko‘rgazmalarda o‘tkaziladigan darsdir. Sinfda o‘tkaziladigan dars 
va laboratoriya mashg‘ulotlari bilan bir qatorda, ekskursiyalar 
o‘qitish jarayonida katta ahamiyata ega bo‘lib, sinfda 
o‘qitiladigan darslarda amalga oshirish imkoni bo‘lmagan 
kamchiliklarning o‘rnini to‘ldirishda xizmat qiladi. Ekskursiya 
sinfdan tashqari darslardan farq qilib ekskursiya darslarida 
o‘quvchilarning o‘simlik va hayvonot dunyosining tarqalishi, 
ularning yashash sharoitlariga moslashganligi kabi qator 
xususiyatlarni tabiiy sharoitda ko‘rsatish imkoniyati tug‘iladi. 
Tabiatdagi kuzatishlar o‘quvchilarni mustaqil ishlash qobiliyatini 
o‘stirishga, ularning tabiatga qiziqishini oshirishga, to’gri 
fikrlashga yordam beradi. O‘quvchilar tabiatdagi narsa va 
xodimlarni kuzatar ekanlar, ularning tabiatni o‘rganishga 
bo‘lgan intilishlari kuchayadi. Tabiat go‘zalliklari o‘quvchilarning 
estetik didlarini rivojlanishiga yordam qiladi. Ekskursiyalar 
vaqtida o‘quvchilar tabiatni muhofaza qilish ruhida tarbiyalanib 
boradilar. Undan tashqari, tabiat qo‘ynida toza havodan nafas 
olish, ishlash, o‘quvchilar faolligini oshiradi, ularning jismoniy 
jihatdan chiniqishlariga yordam beradi. Nihoyat ekskursiyalar 
o‘qituvchiga biologiyani o‘qitish uchun zarur bo‘lgan bir qator 
tarqatma materiallarini yig‘ib olish imkoniyatini beradi. 
Ekskursiyalar vaqtida o‘quvchilarning ayrim organizmlar va 
hodisalar haqida darslarda olgan tushunchalari o‘zaro bir-birlari 

---

bilan qo‘shilib, konkretlashadi. O‘quvchilar tabiatdagi narsa va 
hodisalar bilan tanishar ekanlar, ularda tabiatdagi o‘zaro 
bog‘lanishlar, tabiiy boyliklarni xalq xo‘jaligidagi ulkan ahamiyati 
haqida ilmiy bilimlarga ega bo‘la boradilar.
Ekskursiyaga tayyorlanish. Barcha ekskursiyalar uni 
o‘tkazishning ishlab chiqilgan muhim rejasi bo‘lishini talab 
etadi. Ekskursiyaga olib borish uchun o‘qituvchi o‘zi 
bilmaydigan obyektlarni tanlamasligi kerak. Shuning uchun 
ekskursiya o‘tkaziladigan kunga qadar o‘qituvchi ekskursiya 
o‘tkazilishi lozim bo‘lgan joyni tanlashi, shu joyga borishning 
qulay marshirutini aniqlab olishi kerak. Undan tashqari, 
ekskursiya o‘tkaziladigan joy tuzilishi xususiyatlariga ko‘ra 
ekskursiya mavzusiga juda yaqin kelishi kerak. O‘qituvchi 
ekskursiya vaqtida qaysi joylarda to‘xtash dam olish, qaysi 
uchastkalarda nimalarni ko‘rish va qanday materiallardan 
namunalar yig‘ish kabi lihatlarlarni ham belgilab qo‘yadi. 
Ekskursiyani o‘tkazish uchun sarflanadigan vazifalarni 
belgilaydi. 
Ekskursiyalar vaqtida turli usullardan foydalaniladi. 
Jumladan ekskursiya mavzusi va qilinadigan ishlar mazmuniga 
bog‘liq holda hikoya, suhbat, namoyish etish, amaliy ishlarni 
bajarish kabi metodlardan foydalaniladi.
Ekskursiyalarga tayyorlanish. Dasturda ko‘rsatilgan mavzu 
bo‘yicha ekskursiya tabiatda, ishlab chiqarishda o‘tkaziladi. 
Tabiatda 
o‘tkaziladigan 
ekskursiyalarga 
tayyorlanishda 
o‘qituvchi quyidagilarni bajaradi: 
1. Ekskursiya mavzusiga mos bo‘lgan joy tanlaydi. 
2. Ekskursiya o‘tkazish joyini o‘qituvchi avval o‘zi o‘rganib, 
unda 
ko‘proq 
uchrovchi 
hayvonlarni 
aniqlaydi.
3. Ekskursiya paytida qanday o‘simliklarni o‘rganish, namunalar 
olish, hisoblash ishlarini ham aniqlab oladi. 

---

4. Ekskursiya o‘tkaziladigan joyga borish marshirutini 
belgilaydi.
5. Ekskursiya rejasi tuzilib, unda mazkur tadbirning maqsad 
va vazifalari aniqlanadi.
6. Ekskursiya uchun zarur anjomlar (gerbariy papkalari, 
tesha, qaychi, probirkalar, gazetalar, o‘simliklar aniqlagichlari va 
boshqalar) tayyorlanadi. Anjomlar ekskursiyaga chiqadigan 
o‘quvchilar guruhlarini hisobga olgan holda tayyorlanadi.
7. Ekskursiyani yakunlash yo‘llari belgilanadi. Ekskursiyani 
o‘tkazish uchun o‘qituvchi maktabda o‘quvchilarga maqsad va 
vazifalarni tushuntirib, ularni 4-6 tadan guruhlarga ajratadi. Har 
bir guruh uchun rahbar saylanadi. Guruh uchun javob beruvchi 
o‘quvchilarga ekskursiya anjomlari tarqatib beriladi.
O‘quvchilarga yo‘l qoidalari, tabiatda bo‘lish odobi 
tushuntiriladi. 6-sinf botanikasidagi “Turli hayot shakllariga ega 
bo‘lgan o‘simliklar va ulardagi kuzgi o‘zgarishlarni kuzatish” 
mavzusidagi tabiat ekskursiyasi paytida o‘quvchilar quyidagi 
ishlarni amalga oshiradilar:
1. O‘simliklarning buta hamda daraxt shakllarini, xillarini 
o‘rganish; 
2. Bunday o‘simliklardan ularning ildizi, poyasi, barglaridan 
gerbariylar uchun materiallar yig‘ish; 
3. Kuzda o‘simliklar hayotidagi o‘zgarishlar, meva va 
urug‘larning pishganligi, ayrim o‘simliklar barglarining 
sarg‘ayib to‘kila boshlaganligini o‘rganish; 
4. Turli o‘simliklar urug‘laridan kolleksiya yig‘ish; 

---

5. Meva va urug‘larning tabiatda tarqalishga moslanganlik 
belgilarini o‘qituvchi rahbarligida aniqlash; 
6. O‘simliklarni muhofaza qilish yo‘llari, tadbirlar, 
o‘qituvchi suhbatida qatnashish kabi ishlarni bajaradilar.
Ekskursiya o‘tkazishda o‘qituvchi har bir guruhning ishlarini 
kuzatib, ularga zarur ko‘rsatmalar berib boradi. Ekskursiyalarga 
tayyorgarlik ko‘rish vaqtida o‘quvchilarni tayyorlash asosiy 
vazifalardan hisoblanadi. Ekskursiyalarga chiqishdan oldin 
o‘qituvchi ekskursiya mavzusiga oid qisqa suhbat o‘tkazadi. 
So‘ngra quyidagi topshiriqlarni aks ettiruvchi devoriy axborot 
chiqaradi.Umurtqali hayvonlarni o‘rganishga bag‘ishlangan 
ekskursiyalar vaqtida ham o‘qituvchi alohida o‘quvchilarga 
qushlar bilan tanishish vazifasini topshirishi mumkin. Bu qushlar 
haqida ma’lumotlarni o‘quvchilar atlas, aniqlagich yoki 
qushlarning 
ovozlari 
yozilgan 
gramplastinkalar, 
magnitafonlardan foydalanib o‘rganishi mumkin. Ekskursiyalar 
vaqtida hayvonlarning o‘zlarini bevosita kuzatish imkoni 
bo‘lmasa, ularning izlari, ovqat qoldiqlari, yashash muhitlarini 
o‘rganish orqali ham bu vazifani bajarish mumkin. Botanika va 
zoologiyadan ekskursiyalarga tayyorlanishda ham IX sinflardagi 
ekskursiyalarga amal qilinadi. Biroq bu sinf o‘qituvchilarining 
mustaqil ishlashlariga (ekskursiya vaqtida) ko‘proq, e’tibor 
qilinadi.
VI sinf o‘quvchilari ham ekskursiyalar vaqtida mustaqil ish 
bajaradilar. Bajariladigan mustaqil ishlar o‘qituvchining 
rahbarligi ostida qisqa-qisqa topshiriqlarni bajarishdan iborat 
bo‘ladi va uning bajarilishi o‘qituvchi tomonidan tekshirib 

---

turiladi. IX sinf o‘quvchilari esa ekskursiyalar vaqtida berilgan 
topshiriqlar 
asosida 
o‘zlari 
mustaqil 
ish 
bajaradilar. 
Ekskursiyalar vaqtida tartib saqlash maqsadida har bir guruhga 
boshliq saylab qo‘yiladi. Saylangan guruh boshliqlari guruhning 
harakati, ishni qanday bajarayotganligi ustidan nazorat qilib 
boradi.Ba’zi hollarda o‘qituvchi guruhlarni boshliqlarini yig‘ib, 
ularga navbatdagi qilinishi zarur bo‘lgan ishlar bo‘yicha 
topshiriqlar beradi. Bu esa ekskursiyaning ancha tartibli 
o‘tishiga yordam beradi. Ekskursiyalar vaqtida o‘quvchilar 
ko‘rgan obyektlarini kuzatish natijalari, joylari, hodisalar haqida 
o‘z daftarlariga yozib boradilar. Ekskursiyadan so‘ng yig‘ilgan 
material 
hisobot 
tariqasida 
topshiriladi. 
Yig’ilgan 
materiallarning ma’lum qismi tirik burchakka topshirilsa, 
qolganlaridan kabinet uchun gerbariy va kolleksiyalar 
tayyorlanadi. Ekskursiya vaqtida yig‘ilgan materiallardan keyingi 
dars 
vaqtida 
ham 
foydalaniladi. 
Ekskursiyalarning 
muvaffaqiyatli o‘tishi uchun o‘qituvchi quyidagilarga doimo 
amal qilish kerak:Ekskursiya dars ekanligini esdan chiqarmaslik 
kerak.Ekskursiyaga chiqishdan avval uning rejasi tuzilishi, 
o‘tkazish joyi aniqlanishi kerak.Ekskursiya mavzusiga amal 
qilish, 
boshqa 
mayda 
mavzularga 
e’tibor 
bermaslik 
zarur.Ekskursiya vaqtida doimo ko‘rsatish imkoni bo‘lgan 
narsalar 
haqida 
so‘zlamoq 
kerak. 
Uzoq 
tushuntirib 
o‘tirishmaslik lozim. Ekskursiyalarda faol qatnashuvchilarni 
aniqlash, ularning faqat eshituvchilar bo‘lib qolishiga barham 
berish kerak. 
Ekskursantlarda turli xil nomlarni keltiravermaslik lozim, 
chunki 
ularning 
barchasini 
esda 
saqlashlari 
qiyin 

---

bo’ladi.Obyektlarni 
to‘g‘ri 
ko‘rsata 
bilishni 
o‘rganish, 
o‘quvchilarning shu obyektni to‘g‘ri ko‘rishlarini ta’minlash 
kerak.Ekskursantlarda 
ortiqcha 
gapiravermaslik 
lozim.Ekskursiya materiallarini qayta ishlab ekskursiya haqida 
o‘quvchilarda 
mustahkam 
bilim 
hosil 
qilish 
kerak.