1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ислом Каримов номидаги Тошкент давлат техника университети Ишмуратов Х. К., Ҳамроев Р. К. Техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш усулларининг технологик асослари (монография)

Машиналарни 
бўяш 
технологик 
жараёни. 
Таъмирлашда 
қўлланиладиган лок-бўёқ қатлами хомаки бўёқ (грунтовка), шпатлёвка ва 
бир ёки бир неча ташқи бўёқ қатламларидан иборат бўлади. Лок-бўёқнинг 
бирламчи (хомаки) қатлами тайёрланган юзани коррозиядан сақлаш 
мақсадида, иккинчи қатлами бўяладиган юзадаги ғадир-будурликларни ва 
нотекисликларни текислаш учун, учинчи қатлами юзага керакли ранг ва 
чирой бериш учун қопланади. 
Таъмирланадиган машиналарни бўяш технологик жараёни юзани 
бўяшга тайёрлаш, ҳимоя қатламини ҳосил қилиш, текислаш, ташқи қатлам 
бериш, қуритиш, қопламага якуний ишлов бериш, жилолаш, белгилар ва 
шакллар босиш ишларини ўз ичига олади. 
Юзани 
бўяшга 
тайёрлаш. 
Бўяшга 
тайёрланаётган 
юза 
ифлосликлардан яхшилаб тозалангандан сўнггина унга коррозиядан 
ҳимояловчи қатлам қопланади ва шунинг натижасида бўяладиган юза 
билан лок-буёқ материали ўртасида мустаҳкам боғланиш ҳосил қилинади. 
Шунинг учун ҳам юзани бўёқ билан қоплашдан олдин бажариладиган 
тайёрлаш ишларига катта аҳамият бериш лозим. 
Таъмирлаш корхоналарида мазкур операциялар қуйидагиларни ўз 
ичига олади: 
1. Узел ва деталларни ювиш билан биргаликда уларни эски бўёқлардан 
тозалаш. 
2. Узел ва деталларнинг юзасини зангдан тозалаш. 
3. Бўяладиган деталларнинг ташқи нуқсонларини йўқотиш ва юзаларга 
тўғри геометрик шакл бериш. 
4. Юзаларни бўяшдан олдин ёғсизлантириш. 
Агар бўялган юзанинг 30% дан ортиқроқ қисмида лок-буёқ қопламаси 
шикастланган бўлса, мазкур юза таъмирдан олдин эски бўёкдан батамом 
тозаланиши керак. Шикастланган юзанинг майдони таъмирланадиган 

---

111 
майдондан кам бўлса, деталнинг шу жойинигина ифлосликлардан тозалаб, 
таъмирлангандан сўнг деталнинг ўша қисминигина бўяб қўйиш мумкин. 
Йирик таъмирлаш корхоналарида юзалар эски буёқлардан қайнатиш 
ванналари ёки пуркаб ювиш машиналари ёрдамида тозаланади. Бунда, 
асосан, каустик соданинг 8-10% ли эритмасндан фойдаланилади. 
Эритманинг температураси 80...90°С бўлганда эски буёкдан тозалаш 
давомийлиги 20-30 дақиқани ташкил қилади. 
Детал эски бўёкдан тозалангандан сўнг, уни хром ангидридининг 0,5 
г/л ли эритмасида 50-60°С да 3-5 дақиқа ёки 85-95
0
С ли сув билан 5-10 
дақиқа давомида ювилади. Ундан сўнг эса тозаланган юза сиқилган ҳаво 
пуркаб, қуритилади. 
Юзадаги эски буёқларни қўлда тозалашда органик эритувчилардан 
иборат бўлган ювувчи эритмалардан фойдаланилади. 
АТФ-1 навли ювувчи эритма мойли ва нитроцеллюлозали эски лок-
буёқ катламларини кетказиш учун қўлланилади. СД-сп махсус ювувчи 
эритма пигментлаштирилмаган мойли ва локли қопламаларни кетказишда 
ва металл деталларни ёғсизлантиришда қўлланилади. Оддий СД-об ювувчи 
эритмаси эса юзани пигментли мойли ва эмалли қопламалардан тозалаш 
учун ишлатилади. 
Ювувчи эритмаларнинг тозаланадиган юзага таъсирини шу юзанинг 
ташқи кўринишидан аниқлаш мумкин. Ювувчи эритмаларнинг таъсири 
натижасида қопламалар шишиб ёки тиришиб қолади, сўнгра уларни 
механикавий усулда олиб ташлаш мумкин.
Деталлар зангдан сулфат ёки хлорид кислота (100-150 г/л) ва КС 
қўшилмаси (5-10 г/л) эритмаси бўлган ванналарда тозаланади. Деталларни 
тозалаш давомийлиги эритманинг температураси 20–50°С бўлганда 10-30 
дақиқани ташкил қилади. Деталлар юзасида қолган қолдиқ кислота 
эритмалари сода эритмаси бўлган ванналарда кучсизлантирилади. Сўнгра 
иссиқ, кейинчалик эса совуқ сувда яхшилаб чайилади. 
Занг ва эски буёқлардан тозалашда юзага сув-қум аралашмасини 
пуркаш усули самарали ҳисобланади. Қум сифатида ўлчамлари 0,3-0,5 мм. 
бўлган металл кукунларидан ёки чўян доначаларидан (увоғидан) 
фойдаланилади. Бунда тозаланган юза ғадир-будур бўлиб, уни лок-буёқ 
материаллари билан қоплаганда бўёқ билан детал метали мустаҳкам 
боғланиш ҳосил қилади. Тозаланган юзада иккиламчи коррозия ҳосил 
бўлишининг олдини олиш учуи қум-сув аралашмасига 1 % ли натрий 
нитрит эритмаси қўшилади. 
Деталлар юзасини зангдан тозалашда пўлат чўткалар, электр ва 
пневматик жилвирлаш машиналаридан ҳам фойдаланиш мумкин. Агар 
занглаган юза унча катта бўлмаса, улар қўлда қумқоғозлар билан 
тозаланади. 

---

112 
Деталлардаги ташқи нуқсонлар (чуқурчалар, тирналган, юлинган 
жойлар ва б.) махсус тўғрилагичларда механиқ йўл билан текисланади. 
Яхши текисланган юза бўяш сифатини оширади ва бўяшдаги меҳнат 
сарфини камайтиради. 
Бўяшдан олдин бўяладиган юза ишқор эритмаси ёки эритувчилар 
билан ёғсизлантирилади. Бунда таркиби 1,5% ли калцийли сода, 2% ли 
каустик сода, 1% ли натрий уч фосфати, 0,5% ли суюқ шиша ва сувдан 
иборат бўлгаи эритма кўпроқ қўлланилади. Мой билан ифлосланган детал 
юзалари температураси 80—90°С бўлган ишқорли ванналарда ботириб 
олиш усули билан тозаланади. Ёғсизлантириш 15–30 дақиқа давом етади. 
Шундан сўнг детал иссиқ сувда чайиб олиниши лозим. 
Хомаки бўяш (грунтовка) детал юзасида занглашга қарши мустаҳкам 
қатлам ҳосил қилиш ва бўёқ ташқи пардасининг мустахкам бўлишини 
таъминлаш учун керак. 
Таъмирлашда таркибида алиф ва пигментлар бўлган грунтлар (хомаки 
бўёқлар) қўлланилади. Улар ёғоч ва металл буюмларни ёғли бўёқлар билан 
бўяшда ишлатилади. 
Тозаланган ва ёғсизлантирилган юза хомаки бўёқ билан текис, юпқа 
(18-25 м. км) қатлам ҳосил қилиб бўялади. Детал юзаси билан яхшироқ 
боғланиши учун хомаки бўёкнинг қовушоқоқлиги кейинги қатламларнинг 
қовушқоқлигидан пастроқ бўлиши лозим. Хомаки бўёқ қатламининг қуриш 
шароитига риоя қилиш катта аҳамиятга эга. Агар қоплама яхши қуримаган 
ҳолатдаги бўёқ устига берилса, берилган қатлам актив эритувчилар 
таъсирида бузилиши ёки мустахқкам бўлмаган, кейинчалик кўчиб 
кетадиган лок-буёқ қопламасини пайдо қилиши мумкин. 
Ишлатиш қовушоқлигигача суюлтирилган хомаки бўёқни детал 
юзасига бўёқ пуркагич билан пуркаш ёки қилли чўтка билан суртиш 
мумкин. Хомаки бўялган детал ва узеллар махсус қуритиш камераларида 
80–100°С да 40 дақиқа ёки 150
о
С да 15 дақиқа давомида қуритилади. 
Бўяладиган юзаларга текисловчи қоплама (шпатлёвка бериш детал 
сиртидаги зангларни ва пайванд чокларни тозалаш ва грунтлашдан сўнг 
ҳосил бўлган нотекисликларни текислаш учун зарур. Шпатлёвка қуюқ 
масса бўлиб, қуригандан сўнг яхши жилвирланади. У ёпишқоқлик 
хусусиятига эга бўлиши, сув таъсирида шишиб, ёрилиб кетмаслиги керак. 
Кўп ҳолларда шпатлёвка керакли компонентлар аралашмасидан иборат 
бўлади. Металга ишлов бериш учун 75-78% бўр, 22-25% қурук пигментлар 
ва локлар ишлатилади, айрим ҳолларда локлар алиф билан алмаштирилади. 
Ёғоч материалларга ишлов беришда таркибида 50-55% бўр, 20-25% мойли 
буёқ, қолган қисми локдан иборат шпатлёвкалар ишлатилади. Текислаш 
ишлари бўяладиган юзаларни ёппасига текислаш ва айрим бўшлиқларни, 
ёриқларни, деталларнинг таъмирланган жойларини ва бошқа шунга ўхшаш 
жойларни тўлғазиш учун маҳаллий текислашга бўлинади. Агар юзага 

---

113 
чирой бериш сифатига юқори талаб қўйилган бўлса, дастлаб катта 
нуқсонларни бартараф этиш учун маҳаллий, сўнг эса ёппасига шпатлёвка 
қилинади. 
Маҳаллий шпатлёвка қилиш қўлда (шпател ёрдамида), ёппасига 
шпатлёвка қилиш эса бўёқ пуркагичлар ёрдамида бажарилади. 
Шпатлёвкани юзага қалинлиги 0,2-0,5 мм. бўлган бир хил қатламда 
бериш лозим. Агар қатлам қалинроқ бўлса, у секин қурийди ва ёрилади.
Қалинроқ қатлам бериш лозим бўлса, у ҳолда мазкур операцияни бир неча 
марта такрорлаш керак. Ҳар бир берилган қатлам қуритилиши ва 
жилвирланиши лозим. Шпатлёвканинг қуриган қатлами 150-280 рақамли 
қум-қоғозлари билан жилвирланади ва жилвирлашда ҳосил бўлган чанг 
латта билан тозаланади. Детал юзаси ёппасига шпатлёвка қилинган бўлса, 
уни жилвирлаш учун ШРСУ-8 жилвирлаш ускунасидан фойдаланиш 
мумкин.