А. Э. Тангиров бизнес ижроси ва

4.2. Бошқаришга жараён ёндашуви, "бизнес-жараён" 
тушунчасининг моҳияти 
Замонавий бизнес шароитида компаниялар бошқарув тизимини 
доимий равишда такомиллаштиришлари керак. Самарали бошқарув 
тизимини яратиш йўналишларидан бири бу корхонанинг молиявий-
хўжалик фаолиятини ташкил этиш ва бошқаришга жараёнли 
ёндашувни қўллашдир. 
Корхонани бошқаришнинг технологик ёндашуви остида 
корхонанинг бизнес-жараёнларга йўналтирилганлигини тушуниш 
керак. Шунинг учун ҳам умуман бизнеснинг муваффақияти 
корхонанинг бизнес- жараёнлари қанчалик самарали бўлишига 
боғлиқ. 
Жараёнли ёндашувнинг афзаллиги - бу индивидуал 
жараёнлар ўртасидаги алоқа орқали доимий бошқарувни амалга 
ошириш қобилияти. Ушбу ёндашув муҳимлигини таъкидлайди: 
а) талабларни тушуниш ва бажариш; 
в) жараёнларни қиймат қўшиш қобилияти нуқтаи назаридан 
кўриб чиқиш зарурати; 
в) жараён натижалари ва унинг самарадорлигини олиш; 
е)жараёнларни 
объектив 
ўлчовлар 
асосида 
узлуксиз 
такомиллаштириш. 
Сўнгги пайтларда "бизнес-жараён" тушунчаси кенг тарқалди, 
лекин айнан нимани ўз ичига олади, буни ҳамма бошқача тушунади. 
Бизнес-жараён - бу мантиқий, изчил, бир-бири билан боғлиқ 
бўлган, ресурсларни истеъмол қиладиган, қиймат яратадиган ва 
маълум ижобий натижага эришишга имкон берадиган ҳаракатлар 
мажмуи. ИСО 9000: 2000 халқаро стандарти "жараён" атамасини 
қабул қилади, лекин ҳозир бу атамаларни синоним деб ҳисоблаш 
мумкин. 
Бизнес-жараён - бу маълум натижа (фойда) олиш учун 
корхонада бажариладиган ҳаракатлар мажмуи. 
Бизнес-жараён - бу одамлар ва асбоб-ускуналардан 
фойдаланган ҳолда, кириш маълумотлари кетма-кетлигини бошқа 
шахс ёки жараён учун чиқадиган маълумотлар (товарлар ёки 
хизматлар) қаторига айлантирадиган турли хил ҳаракатлар мажмуи. 
Биз ҳаммамиз жараёнлар билан бандмиз ва ҳар хил вақтда харидор 
ёки етказиб берувчи ролини бажарамиз. 
Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, энг муваффақиятли 
компаниялар, қоида тариқасида, бизнес-жараёнлари пухта ўйланган 

---

49 
ва аниқ белгиланган (тавсифланган) ва жараёнларни амалга ошириш 
усуллари самарали ва ишончли бўлган компаниялардир. Буларнинг 
барчаси ходимларнинг мослашувчанлиги ва юқори мотивацияси, 
замонавий 
ахборот 
технологияларидан 
фойдаланиш 
ва 
истеъмолчилар эҳтиёжларига эътибор қаратиш билан таъминланиши 
керак. 
Кўплаб 
таниқли 
иқтисодчилар 
корхона 
жараёнига 
йўналтирилган бошқарувга ўтиш муаммоси билан шуғулланишган. 
Жараёнли ёндашув элементларини биринчи бўлиб А. Фаёл таклиф 
қилган бўлса, энг чуқур ишлаб чиқилган ва аниқ ифодаланган 
жараёнли ёндашув Э. Дьоминг назариясида бўлган. 
Бизнес-жараёнлари бир-бирига маълум бир тартибда асосий 
вазифани берадиган бўлинмалар ўртасидаги кўплаб алоқалар 
туфайли юзага келади. Аста-секин, сўров якуний натижага айланади 
- маҳсулот ёки хизматга. 
Бизнес-жараёнларининг 
самарадорлиги 
тўғридан-тўғри 
корхонанинг рақобатбардошлиги ва рентабеллигига таъсир қилади. 
Бизнес-жараёнларини тартибга солиш зарурлигини англаш 
учун, бизнес-жараёнларни тузишдан олдин, компания қандай 
ишлашини тушуниш керак, чунки ҳар қандай компаниянинг ҳар 
қандай фаолияти унинг бизнес-жараёнлари, бизнес терминологияси 
деб номланган форматда амалга оширилади. Муҳандислик 
"жараёнлар"и каби. 
Анъанага кўра, ҳар қандай корхонанинг тузилиши кўплаб 
функционал даражалардан ташкил топган пирамидадир.  
Пирамиданинг тепасида президент, бош ижрочи директор ва 
операцион директор жойлашган. Кейинги босқич-корхона вице-
президентлари. Бу одатда молия, маркетинг, кадрлар, ишлаб 
чиқариш ва баъзи компанияларда сифат назорати ёки мижозларга 
хизмат кўрсатиш бўйича вице-президентлардир. Баъзан бу даражага 
ахборот хизмати бошлиғи киради. Уларнинг ҳар бири ўз функционал 
мажбуриятлари соҳасида ишлайди, кўпинча бу соҳадан ташқарида 
нима бўлаётгани ҳақида ноаниқ тасаввурга эга. 
Чунки харидорлар учун қимматли бўлган маҳсулот атрибутлари 
горизонтал жараёнлар натижасидир, улар диққат марказида. Бизнес-
жараёнларини бошқариш жараёнини тўрт босқичга бўлиш мумкин: 
Биринчи қадам - бизнес-жараёнининг диаграммасини тузиш, 
унда маълум бир жараён ҳозир қандай амалга оширилаётгани 
кўрсатилиши керак. 

---

50 
Иккинчи босқич - мавжуд ва потенциал бизнес-жараёнининг 
ўзида муаммолар ва номувофиқликларни аниқлаш. 
Учинчи босқич - муаммоларнинг сабабларини аниқлаш. 
Тўртинчи қадам - бизнес-жараённи такомиллаштириш бўйича 
тавсиялар ишлаб чиқиш, улар бизнес-жараён қандай ишлаши 
кераклигини кўрсатиш учун схемага киритилган. 
Бизнес-жараёнининг схемаси - бу унинг бошидан охиригача 
график тасвири, шу жумладан жараённинг барча оралиқ босқичлари, 
индивидуал ҳаракатлари ва муносабатлари. 
Батафсил схема сизга ушбу жараён корхонада қандай амалга 
оширилишини танқидий таҳлил қилишга имкон беради ва 
лойиҳанинг мақсад ёки вазифаларига эришиш учун нималарга 
алоҳида эътибор қаратиш кераклигини кўрсатади. 
Масалан, агар лойиҳанинг мақсади бутун жараённинг иш цикли 
давомийлигини сезиларли даражада қисқартириш бўлса, демак, 
асосий эътиборни кўп вақтни талаб қиладиган ҳаракатларга, 
шунингдек уларнинг қандай тартибга солинишига қаратиш лозим. 
Агар мақсад харажатларни камайтириш бўлса, сиз жараённинг энг 
кўп ресурсларни сарфлайдиган босқичларини диққат билан 
ўрганишингиз керак. Агар сизнинг мақсадингиз муваффақиясизлик 
бартараф қилиш бўлса, унда сиз энг кўп муваффақиясизликлар юзага 
келадиган ва энг паст кўрсаткичлар пайдо бўладиган босқичларга 
эътибор қаратишингиз керак. 
Ўзаро боғланиш схемаси - кириш ва чиқишнинг типик блок 
диаграммаси. Кириш ва чиқиш ўртасида блоклар жойлашган бўлиб, 
уларнинг ҳар бири бизнес жараёни билан боғлиқ бўлган маълум 
функционал майдонни ифодалайди. Бу босқичда, яъни муносабатлар 
схемасини тузиш босқичида, бу бизнес жараёнини ташкил этувчи 
барча ҳаракатлардан фойдаланиш шарт эмас, лекин қайси бўлинма 
ва шахслар иштирок этишини кўрсатиш жуда муҳимдир.
Ҳар бир корхонанинг фаолияти маркетинг, режалаштириш, 
сотиш ва сотишдан кейинги хизматларгача бўлган бизнес-жараёнлар 
занжиридир. 
Барча бизнес-жараёнлари қуйидаги ўзига хос хусусиятларга 
эга: 
• Бизнес-жараён эгаси - муайян бизнес-жараёнининг бориши ва 
натижалари учун масъул мансабдор шахс; 
• Ресурслар - бизнес-жараён эгасига уни амалга ошириш учун 
ажратилган ресурслар; қуйидагиларни ўз ичига олиши мумкин - 

---

51 
ускуналар (ишлаб чиқариш, назорат-ўлчаш, офис ва бошқалар), 
ходимлар, бинолар, атроф -муҳит, транспорт, алоқа, материаллар 
(ёрдамчи), молия, ҳужжатлар ва бошқалар; 
Бизнес-жараёнининг параметрлари - жараёнлар эгаси ва юқори 
менежер 
бизнес-жараёнининг 
қанчалик 
самарали 
амалга 
оширилаётгани ва режалаштирилган натижаларга эришилганлигини 
баҳолаши мумкин бўлган хусусиятлар (маълумотлар); 
Бизнес-жараён мижози - маълум бир бизнес-жараён 
натижасидан фойдаланган ҳолда корхона ходими (ички мижоз) ёки 
корхона пудратчиси (ташқи мижоз); 
Бизнес-жараёнининг киришлари - жараён давомида бизнес-
жараён натижаларига айлантириладиган кириш объектлари (хом-
ашё, маҳсулотлар, ускуналар, маълумотлар ёки хизматлар). Кўпинча 
бир бизнес-жараёнининг киришлари бошқасининг натижасидир; 
Бизнес-жараёнининг натижалари - бизнес-жараёни мавжуд 
бўлган маҳсулот, маълумот ёки хизмат. 
Иш жараёнининг ижрочилари/иштирокчилари - жараён 
доирасида муайян ҳаракатларни бажарадиган ходимлар. Ижрочилар 
ички (корхона ходимлари) ва ташқи (консалтинг компаниялари 
ходимлари, ишга қабул қилиш агентликлари, оммавий ахборот 
воситаларида реклама агентликлари ходимлари, аудиторлар ва 
бошқалар) бўлиши мумкин. 
Оқим - бизнес-жараёнининг элементлари тузилган кетма -
кетлик. Масалан, ахборот оқими • бу ахборот узатиш кетма-кетлиги: 
электрон почта, файллар, ҳужжатлар, электрон маълумотлар 
базасини юритиш. 
Ҳар бир бизнес-жараённи бир қанча кичик жараёнларга 
(ишларга) бўлиш мумкин, уларни амалга ошириш белгиланган 
параметрларга эга бўлган бизнес-жараён маҳсулотларини чиқаришга 
олиб келади. 
Бизнес-жараёнларини бошқаришнинг асоси: 
• бизнес-жараёнлар устасини тайинлаш; 
• мулкдорнинг барча зарур ресурсларни олиши; 
• мулкдорнинг бизнес-жараёнини амалга ошириш учун 
ҳужжатлаштирилган процедуралари (усуллари, кўрсатмалари, 
технологиялари) бўлса; 
• 
жараённинг 
бориши, 
маҳсулот 
параметрлари 
ва 
харидорларнинг қониқиши тўғрисида объектив маълумот тўплаш 
тизимининг эгаси томонидан тузилиши. 

---

52 
Бизнес-жараёнининг соддалаштирилган диаграммаси 4.3-
расмда кўрсатилган.