Abu abdulloh

51-bob Mahri ta’yin qilinmagan ayolga mablag‘ berish haqida 
 
Olloh taoloning qavli: «Agar sizlar xotinlarni ularga yaqin bormay va ularga biror 
mahr ta’yin qilmay turib taloq qilsangizlar, sizlarga gunoh bo‘lmas va lekin sizlar ularga 
qoidaga muvofiq bir oz narsa (masalan, kiyim-kechak) beringizlar, badavlat odam 
davlatiga yarasha va holi tang odam qudratiga yarasha (bersin), bu yaxshi amal 
qilguvchilar uchun munosib ishdur. Va agar xotinlarni ularga yaqin bormay turib taloq 
qilsangizlar-u, ularga mahr ta’yin qilib qo‘ygan bo‘lsangizlar, o‘shal ta’yin qilingan 
mahrning yarmi ularniki bo‘lgaydur, agar xotinlar yoki nikoh tuguni qo‘lida bo‘lgan erlar 
mahrning o‘zlariga tegishli bo‘lgan yarmidan kechsalar, bu ham joiz bo‘lib, siz erkaklar 
(mahrning o‘zingizga tegishli yarmidan) kechsangizlar, bu taqvoga yaqin bir amaldur va 
bir-biringizga ehson qilmoqni yodingizdan chiqarmangizlarki, Olloh taolo qilib turgan 
amallaringizni albatta ko‘rib turur!» 
 
Olloh taoloning qavli: «Va taloq berilgan xotinlar uchun qoidaga muvofiq xarj berilur, 
bu Olloh taolodan taqvo qilguvchilar uchun munosib amaldur. Olloh taolo shul tariqa 
sizlarga o‘z hukmlarini bayon qilur toki sizlar tushuningizlar deb» 
 
Rasululloh sallallohu alayhi va sallam muloana chog‘ida er xotinini taloq qilganda mut’a 
(ayolga beriladirgan xarj) xususida hech narsa demaganlar (chunki, bu voqeada er 
xotiniga yaqinlik qilgan bo‘lib, mahr to‘laligicha xotinnikidur). 
 
Ibn Umar rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bir-birini mulo’ana 
qilayotgan eru xotinga: «Sizlarning hisob-kitobingiz Olloh taoloning o‘ziga havola! 
Ikkingizdan biringiz yolg‘on so‘zlayotirsiz endi sening uchun xotiningga yo‘l yo‘qdur!»—

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
324
dedilar. Xotinning eri: « Yo Rasulalloh, unga bergan mahrim nima bo‘ladi?»— dedi. 
Janob Rasululloh «Mahrni qaytarib ololmaysan agar rost so‘zlagan bo‘lsang ham, bergan 
mahring uning avratidan foydalanganing badaliga uniki bo‘ladir va agar tuhmat qilgan 
bo‘lsang, unda o‘z-o‘zidan ma’lumki, mahrdan mahrumsan!»—dedilar» 
 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
325
NAFAQALAR KITOBI 
 
(Oilaga qilinadirgan nafaqaning fazilati haqida) 
 
Olloh taoloning qavli: «Va savol berurlar sizgaki, (Olloh taolo yo‘lida) nima xarj 
qilsinlar (deb), siz aytingki, nimaiki (ehtiyojdan) ziyodadur. Ana shul tariqa Olloh taolo 
ravshan bayon qilur sizlar uchun o‘z oyatlarini, toki sizlar fikr qilinglar dunyo va oxirat 
haqida!» 
 
Hasan «Al-Afv» — «ehtiyojidan ortiqchasi» degan ma’nodadur»,— deydilar. 
 
Abu Mas’ud al-Ansoriy rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam «Agar 
biror musulmon o‘z oilasiga xarj qilsa, sadaqa qilganlik savobini oldim, deb 
hisoblayversin!»—dedilar». 
 
Abu Hurayra rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam «Olloh taolo «Ey 
Odam bolasi, xarj (nafaqa) qilgil, o‘zingga xarj qilgil!»—deydi»,— dedilar». (ya’ni, «Ey 
Odam bolasi, xarj qilgil, bu birlan sadaqa qilganlik savobini olib, o‘z oxirating g‘amini 
yegan bo‘lasan!»). 
 
Abu Hurayra rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Beva va 
miskinga g‘amxo‘rlik qiluvchi shaxs — Olloh taolo yo‘lida jihod qiluvchi yoki tuni birlan 
ibodat qilib, kuni birlan ro‘za tutuvchi shaxs kabidur!» — dedilar». 
 
Sa’d raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Makkada 
xastalanib yotganimda meni ko‘rgani keldilar. Shunda ul zotga: «Men badavlat 
odamman, molimning hammasini sadaqa qilsinlar, deb vasiyat qilayinmi?»—dedim. Ul 
zot: «Yo‘q!» — dedilar. Men: «Yarminimi?» — dedim. Ul zot yana: «Yo‘q!» — dedilar. 
Men: «Uchdan birinimi?»—dedim. Ul zot: «Uchdan bir... uchdan bir ham ko‘plik qiladi. 
Merosxo‘rlaringni odamlarga qo‘l cho‘zib tilanadirgan qilib qoldirganingdan ko‘ra, boyroq 
qilib qoldirganing afzaldur. Nimaiki xarj qilsang, hattoki xotiningning og‘ziga bir luqma 
taom solib qo‘ysang ham, sadaqa qilganlik savobini olgaysan. Shoyad, Olloh taolo seni 
darddan xalos qilsa-yu, musulmonlar sendan naf ko‘rib, kofirlar zarar topsa!» — 
dedilar». 
 
1-bob. Ahlu ayoliga xarj (nafaqa) qilmoqlik haqida 
 
Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam 
bunday dedilar: «Eng yaxshi sadaqa — kishining o‘zidan keyin boylik qilib qoldirgan 
narsasidir (ya’ni, kishining o‘zidan keyin merosxo‘rlariga qoldirgan narsasi eng yaxshi 
sadaqa bo‘lib, u xoh moddiy va xoh ma’naviy boylik bo‘lsin, merosxo‘rlar unga tayangan 
holda birovlarga sarg‘aymay kun kechiradilar), baland qo‘l (mehnatkash qo‘l) past qo‘l 
(tilamchi qo‘l) dan afzaldur. Eng avvalo, o‘zing boqadirgan (o‘zingga qaram) kishilarga 
xarj (nafaqa) qilgil, (chunki) xotin: «Yo meni to‘ydir yoki meni taloq qil!» — deydi, qul 
ersa: «Avval meni to‘ydir, so‘ng ishlat!» — deydi, farzand ersa: «Meni (o‘zing) to‘ydir, 
meni kimga (ishonib) tashlab qo‘yyapsan?!» — deydi». Odamlar: «Ey Abu Hurayra, bu 
hadisni Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan eshitganmisiz?»—deyishdi. Abu 
Hurayra: «Yo‘q, bu Abu Hurayraning bisotidan»,— dedilar (kesatib). 
 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
326
Abu Hurayra rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Eng yaxshi 
sadaqa — kishining o‘zidan keyin boylik qilib qoldirgan narsasidir va eng avvalo o‘zing 
boqadirgan kishilarga (axlu ayolingga) xarj qilgin!» — dedilar». 
 
2-bob. Kishining o‘z ahlu ayoli uchun bir yilga yetadirgan yegulikni zaxira qilib 
qo‘ymog‘i haqida va ahlu ayolga qanday nafaqa qilinadi? 
 
Mu’ammar rivoyat qiladilar: «Savriy menga: «Ahlu ayoli uchun bir yillik yoki bir necha 
oylik yegulik zaxira qilib qo‘yadirgan kishi haqida eshitganmisan?» —dedi. Lekin, men bu 
haqda hech narsa eslay olmadim. Keyin, men Ibn Shihob az-Zuhriy bizga Molik ibn 
Avsdan, ul kishi ersalar Hazrat Umar raziyallohu anhudan naql qilib aytib bergan 
(quyidagi) bir hadisni xotirladim: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Banu Nazirdagi 
xurmozor hosilini sotib, axlu ayollari uchun bir yillik yegulik zaxira qilib qo‘yar erdilar». 
 
Molik ibn Avs ibn al-Hadason rivoyat qiladilar. «Muhammad ibn Jubayr ibn Mut’im menga 
aytib bergan bir hadisda meros xususida eslatib o‘tgan erdi. Keyin, men uning uyiga 
bordib , shul haqda undan so‘radim. Ul menga bunday deb aytdi: «Men Xazrat Umarning 
huzurlariga kirmoq niyatida uydan chiqdim. Huzurlarida o‘ltirganimda eshikbonlari Yarfo 
qoshlariga kelib: «Usmon, Abdurrahmon, Zubayr va Sa’dda ishingiz bormi, ular 
huzuringizga kirmoqqa ijozat so‘rayotirlar?»— dedi Hazrat Umar: «Ha»,— dedilar-da, 
ularga ruxsat berdilar. Ular ichkariga kirib salom berishdi, so‘ng o‘ltirishdi. Birozdan 
so‘ng, Yarfo yana qoshlariga kelib: «Ali va Abbosda ham ishingiz bormi?» — dedi. Hazrat 
Umar. «Ha»,— dedilar-da, ularga ruxsat berdilar. Ikkalalari ichkariga kirib salom berib 
o‘lti rishgach, Abbos: «Yo mo‘minlar amiri! Men birlan mana bu kishi (ya’ni, Hazrat Ali) 
o‘rtamizdagi masalani hal qilib bersangiz!»—dedi. Shunda Hazrat Umarning 
huzurlaridagilar, ya’ni Hazrat Usmon va ul kishi birlan birga kelganlar: «Yo mo‘minlar 
amiri! Ular ikkisi o‘rtasidagi masalani hal qilib, birini ikkinchisidan xalos qilingiz!» — 
deyishdi. Hazrat Umar ularga: «Ogoh bo‘lingizlar, yeru osmonlar mavjudligi irodasiga 
bogliq bo‘lmish Olloh taolo nomi birlan sizlardan o‘tinib so‘rayman! Rasululloh sallallohu 
alayhi va sallamning «Biz meros qoldirmagaymiz, biz qoldirgan narsa — sadaqadur!» 
deb aytganlarini bilurmisizlar? Ul zot «Biz» deganlarida o‘zlarini nazarda tutganlar»,— 
dedilar. Hazrat Usmon va ul kishi birlan birga kelganlar: «Ha, shunday deb aytganlar!» 
— deyishdi. Hazrat Umar Hazrat Ali birlan Abbosga yuzlanib: «Olloh taolo nomi birlan 
sizlardan o‘tinib so‘rayman! Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning shunday 
deganlarini bilurmisizlar?» — dedilar. Ular ikkalalari: «Ha, shunday deb aytganlar!» — 
deyishdi. Hazrat Umar bunday dedilar: «Men sizlarga ana shu masala (meros) xususida 
so‘zlab berayin: Darhaqiqat, Olloh taolo o‘z Rasuli sallallohu alayhi va sallamga maxsus 
(alohida) bir mol ato etgan erdikim, buni u ilgari ul zotdan o‘zgalarga ato etmagan erdi. 
Olloh taolo: «Olloh taolo o‘z Rasuliga ulardan (kofirlardan) urush qildirmay olib bergan 
mol uchun sizlar na ot va na tuya choptirib (mehnatingiz singan ermas), lekin Olloh 
taolo o‘zi istagan bandalariga payg’am-barlarini hukmdor qilgaydur. Olloh taolo har 
narsaga qodirdur!»— deydi. Bu o‘lja (mol) xolis Rasululloh sallallohu alayhi va sallamniki 
erdi. Xudo haqi, shunga qaramay Janob Rasululloh uni sizlarsiz yolgiz o‘zlari tasarruf 
qilganlari yo‘q, undan sizlarga ham ulush ajratdilar. Mana endi, undan ana shul (sizlar 
talab qilib kelgan) molgina qoldi, xolos. Janob Rasululloh yil bo‘yi ana shu mol (er-suv) 
orqasidan ahlu ayollarini boqar va ehtiyojlaridan ortiqchasini Olloh taolo yo‘lida ehson 
qilar erdilar. Ul zot umrlari bo‘yi shul yo‘sinda ish tutib kelgan erdilar. Olloh taolo nomi 
birlan sizlardan o‘tinib so‘rayman! Shuni bilurmisizlar?». Hazrat Usmon va ul kishi birlan 
birga kelganlar: «Ha»,— deyishdi. So‘ng, Hazrat Umar Hazrat Ali birlan Abbosga 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
327
yuzlanib: «Olloh taolo nomi birlan ikkalangizdan o‘tinib so‘rayman! Shuni siz ikkingiz 
ham bilurmisizlar?»—dedilar. Ular ikkalalari: «Ha»,— deyishdi. Shundan so‘ng, Hazrat 
Umar bunday deb gaplarida davom etdilar: «Keyin, Olloh taolo o‘z Rasuli sallallohu 
alayhi va sallamni huzuriga chorladi. Shunda Hazrat Abu Bakr as-Siddiq: «Rasululloh 
sallallohu alayhi va sallamning vorislari mendurman!» — dedilar-da, o‘shal xolis molni 
o‘z qo‘llariga olib, uni Rasululloh sallallohu alayhi va sallam kabi tasarruf qildilar. Siz 
ikkingiz bo‘lsangizlar, «Abu Bakr unday va bunday qildi» deb gapirib yuribsizlar, 
vaholanki ul kishi uni halollik birlan tasarruf qildilar. So‘ng, Olloh taolo Hazrat Abu Bakr 
as-Siddiqni ham o‘z huzuriga chorladi. Shunda men: «Rasululloh sallallohu alayhi va 
sallam birlan Hazrat Abu Bakr as-Siddiqning vorislari mendurman!» deb uni o‘z qo‘limga 
oldim, mana ikki yildurki, uni Rasululloh sallallohu alayhi va sallam birlan Hazrat Abu 
Bakr as-Siddiq kabi tasarruf qilib kelmoqdaman. Keyin, siz ikkingiz huzurimga 
keldingizlar, ikkingizning ham so‘zingiz bir, ishingiz bir! Sen (Abbos) akangning o‘g‘lidan 
qolgan nasibangni talab qilib kelgansan, mana bu (Ali) ersa xotinining otasidan qolgan 
nasibasini talab qilib kelgan. Mening qat’iy so‘zim budur: agar istasangizlar, Janob 
Rasululloh, Hazrat Abu Bakr va men kabi tasarruf qilmoqlik sharti birlan uni sizlarga 
topshirgayman, aks holda bu haqda menga og‘iz ochmangizlar! Agar sizlar: 
«Shartingizga ko‘ndik, uni bizga topshiringiz!» — desangizlar, uni shu shart birlan 
sizlarga topshirayin. Ey (Usmon, Abdurrahmon, Zubayr va Sa’d), shu shart birlan uni 
mana bu ikkalasiga topshirayinmi?». Ular: «Ha»,— deyishdi. Hazrat Umar Hazrat Ali 
birlan Abbosga yuzlanib: «Olloh taolo nomi birlan sizlardan o‘tinib so‘rayman! Uni 
sizlarga shu shart birlan topshiraverayinmi?» — dedilar. Ikkalalari: «Ha»,— deyishdi. 
Hazrat Umar: «Lekin, keyinchalik bu haqda boshqacha hukm chiqarmog‘imni iltimos 
qilsangizlar, bilingizlarki yeru osmonlarning mavjudligi irodasiga bog‘liq zot haqi, 
qiyomatga qadar ham bundan o‘zgacha hukm chiqarmagayman! Agar mazkur shartni 
bajarmoqqa ojizlik qilib qolsangizlar, uni menga qaytarib beringizlar, men sizlarni undan 
xalos qilgayman!»—dedilar». 
 
3-bob. Olloh taoloning qavli: «Va onalar o‘z bolalarini butun ikki yil emizsinlar, 
bu hukm ul odam uchundurki, sut emizmoq muddatini tamom qilmoqchidur 
(«Olloh taolo qilib turgan amallaringizni ko‘rib turur» degan qavligacha) 
 
Olloh taolo: «Uni (bolani) (qorinda) ko‘tarib yurish va uni (emizib) sutdan chiqarish 
(muddati) o‘ttiz oydur»,— deydi. 
 
Olloh taolo: «(Taloq qilingan xotin homilador bo‘lsa, to tug‘ib olguncha uni boqib 
turingizlar, keyin u sizlarni yuz-xotir qilib bolani emizsa, buning uchun ham unga haq 
to‘langizlar va bu to‘g‘rida qoidaga muvofiq o‘zaro maslahat qilingizlar) va agar kelisha 
olmasangizlar, ul holda bolani boshqa bir xotin emizib berur, xarj qilsin rizqi ulug‘ odam 
rizqining ulug‘ligiga yarasha va kimning rizqi oz bo‘lsa, qudrati yetgancha xarj qilsin. 
Olloh taolo hech kimga o‘zi unga ato etgandan ortiq xarj qilmoqni yuklamas, oz fursatda 
Olloh taolo paydo qilur tanglikdan keyin yengillikni!» —deydi. 
 
Yunus Zuhriydan naql qiladilar: «Olloh taolo: «(Taloq qilingan) onaga bolasi tufaylidan 
ozor berilmasin!» — deydi va bu ersa onaga: «Sen bolani emizmaysan!»— deb 
aytmoqligingizdur. Vaholanki, bola uchun o‘z onasidan ko‘ra butun vujudi birlan ko‘krak 
berguvchi zot bo‘lmay, u boshqa ayoldan ko‘ra unga mushfiqroq va mehribonroqdur. 
Taloq qilingan ayol, sobiq eri Olloh taoloning amriga muvofiq boqib turgandan keyin, 
bolani emizishdan bo‘yin tovlamasligi lozim va bolaning otasi ham: «Bolani sen 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
328
emizmaysan, uni boshqa bir enagaga topshiraman!»—deb bolaning onasiga ozor 
bermasligi kerak. Ammo, ota va ona o‘zaro rozilik birlan bolani boshqa bir emizguvchiga 
topshirsalar, ularga gunoh bo‘lmas. Agar ular o‘zaro kelishib bolani sutdan chiqarmakchi 
bo‘lsalar, buning uchun ham gunohkor bo‘lmagaylar!». 
 
4-bob. Eri (ma’lum sabablarga ko‘ra) uyida mavjud bo‘lmagan ayolning va 
bolalarning nafaqasi haqida 
 
Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar: «Hind binti Utba kelib: «Yo Rasulalloh, erim Abu 
Sufyon mumsik odam, uning molidan xarj qilib uydagilarga yedirsam, gunoh 
bo‘lmaydimi?» — dedi. Ul zot: «Insofan, yetarlicha olsang, mayli!» — dedilar». 
 
Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: 
«Agar ayol eri ishlab topib kelgan narsalardan uning buyrug‘isiz (oshkora, yaxshi 
niyatda) nafaqa (sadaqa) qilsa, bundan tegadirgan savobning yarmisi erinikidir»,— 
dedilar». 
 
5-bob. Ayolning o‘z eri uyida mehnat qilmog‘i haqida 
 
Ibn Abu Laylo rivoyat qiladilar: «Fotima alayhossalom Janob Rasululloh sallallohu alayhi 
va sallamning huzurlariga yorguchok, (qo‘l tegirmoni)ni aylantiraverib qo‘llari shilinib, 
qavarib ketganidan shykoyat qilgali keldilar, (xizmatkor so‘ramoqchi erdilar), ammo ul 
zotni uchratolmay, gaplarini Oisha onamizga tayinlab, uylariga qaytib ketdilar. Keyin, 
Oisha onamiz ul zot kelganlarida Fotima alayhossalomning ne sababdan kelib 
ketganlarini ma’lum qildilar. Hazrat Ali bunday deydilar: «Janob Rasululloh uyimizga 
kelganlarida Fotima birlan men o‘ringa kirib yotgan erdik, o‘rnimizdan turmoqchi 
bo‘lganimizni ko‘rib: «Joyingizda yotaveringizlar!» — dedilar-da, men birlan qizlari 
Fotima o‘rtamizga kelib o‘ltirdilar, hatto men qornimga tegib ketgan muborak 
oyoqlarining sovqotib ketganini his qildim. So‘ng, bizga: «Mendan talab qilgan 
narsangizdan ko‘ra yaxshiroq narsa haqida sizlarga aytaymi? Agar o‘ringa kirib 
yoqangizlar, o‘ttiz uch marta «Subhonolloh», o‘ttiz uch marta «Alhamdulilloh» va o‘ttiz 
to‘rt marta «Ollohu akbar» deb aytingizlar, bu sizlar uchun xizmatkor talab 
qilganingizdan ko‘ra yaxshiroqdur!»— dedilar». 
 
6-bob. Ayolning xizmatkori xususida 
 
Abdurrahmon ibn Abu Laylo rivoyat qiladilar: «Fotima alayhossalom Janob 
Rasulullohning huzurlariga xizmatkor so‘rab kelganlarida, ul zot: «Xizmatkor 
so‘raganingdan ko‘ra o‘zing uchun xayrliroq narsa haqida aytaymi? Uyquga ketishingdan 
burun o‘ttiz uch marta «Subhonolloh», o‘ttiz uch marta «Alhamdulilloh» va o‘ttiz to‘rt 
marta «Ollohu akbar» deb aytgil!»—dedilar. Sufyon bunday deydilar: «Ulardan biri o‘ttiz 
to‘rt marta bo‘lib, ul zot shunday deb amr qilganlaridan buyon ularni biror kecha aytmay 
qo‘yganim yo‘q!» (Boshqa hadislarda barchasi o‘ttiz uch marta). 
 
7-bob. Erkakning o‘z oilasi ishlariga qarashmog‘i haqida 
 
Asvad ibn Yazid rivoyat qiladilar: «Men Oisha raziyallohu anhodan: «Rasululloh sallallohu 
alayhi va sallam uyda nima qilar erdilar?»—deb so‘radim. Oisha onamiz: «Oilalarining 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
329
ishlariga ko‘maklashar erdilar, agar azon ovozini eshiqalar, masjidga chiqar erdilar»,— 
dedilar». 
 
8-bob. Agar er (mumsik bo‘lib) o‘zicha nafaqa qilmasa, xotin o‘zi va bolalarini 
ta’minlash uchun eriga bildirmay uning molidan insofan olmog‘i mumkin! 
 
Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar: «Hind binti Utba: «Yo Rasulalloh! Abu Sufyon 
xasis odam bo‘lib, men birlan bolamga yetarlicha ovqat bermaydi, unga bildirmay 
molidan olib turaman»,— dedi. Ul zot: «Insofan o‘zing birlan bolangga yetarlicha 
olgin!»—dedilar». 
 
9-bob. Ayol erining molini va xarjini tejamog‘i lozim! 
 
Abu Hurayra rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Ayollarning 
yaxshisi tuya minadirgan ayollar bo‘lib, bu Quraysh ayollaridir!» — dedilar. So‘ng, yana: 
«Quraysh ayollarining yaroqlisi ersa, bolaga yoshligidanoq mehribonrogi va erining 
molini tejaydirganrogidur!» — dedilar». 
 
10-bob. Insofan vaqti-vaqti birlan ayollarga ust-bosh qilib berib turmoq 
darkorligi haqida 
 
Hazrat Ali: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam menga bir hulla berdilar, uni o‘zim 
kiyib erdim, ul zotning yuzlarida gazab alomatini ko‘rdim. Shunda men uni bo‘lib-bo‘lib 
ayollarimga taqsim qildim». 
 
11-bob. Ayol eriga uning bolalarini parvarish qilishda yordam bermog‘i lozim! 
 
Jobir ibn Abdulloh raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Otam halok bo‘lib, menga yetti 
(yoki to‘qqiz) qizni qoldirib ketdilar. Keyin, men bir juvonga uylandim. Janob Rasululloh 
menga: «Ey Jobir, uylandingmi?» — dedilar. Men: «Ha»,— dedim. Ul zot: «Bokiragami 
yoki juvongami?» — dedilar. Men: «Io‘q, juvonga»,— dedim. Ul zot: «Bokira qizga 
uylanganingda erdi, bir-biringiz birlan hazil-huzil qilishar erdingizlar, sen uni va u seni 
kuldirib yurar erdi!»—dedilar. Men ul zotga: «Otam Abdulloh halok bo‘lib, menga yetti 
(yoki to‘qqiz) qizni tashlab ketdilar. Men shu qizlar kabi yosh qizga uylanmoqni ep 
ko‘rmay, ularga onalik qila oladirgan, ularni to‘gri tarbiyalay oladirgan ayolga 
uylandim»,— dedim. Ul zot: «Borakalloh!» — dedilar». 
 
12-bob. Kambag‘al kishining o‘z oilasiga qilgan nafaqasi haqida 
 
Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Bir kishi Rasululloh sallallohu alayhi va 
sallamning huzurlariga kelib: «Yo Rasulalloh, men endi halok bo‘ldim!» — dedi. Ul zot: 
«Nechun?»—dedilar. Kishi: «Ramazon (ro‘za) bo‘la turib xotinimga yaqinlik qilib 
qo‘ydim!» —dedi. Ul zot: «(Gunohingni yuvish uchun) bir qul ozod qilgil!» — dedilar. 
Kishi: «Mening qulim yo‘q»,— dedi. Ul zot: «(Bo‘lmasa) ketma-ket ikki oy ro‘za 
tutgil!»—dedilar. Kishi: «Eplay olmayman»,— dedi. Ul zot: «(Bo‘lmasa) oltmishta 
miskinni to‘ygazgil!» — dedilar. Kishi: «Oltmishta miskinga yetarli ta’om menda 
qayoqdan ham bo‘lsin!» — dedi. Shul asnoda Janob Rasulullohga bir savat xurmo olib 
kelib qolishdi. Ul zot: «Boyagi savol bergan odam qani?» —dedilar. Kishi: «Mana men 
shu yerdaman!» — dedi. Ul zot: «Buni sadaqa qilgil!»—dedilar. Kishi: «Uzimizdan 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
330
qashshoqroqqami? Yo Rasulalloh, sizni haq payg’ambar qilib yuborgan zot haqi, 
shaharda bizdan ko‘ra kambagalroq oila yo‘qdur!» — dedi. Ul zot uning bu gapidan kulib 
yubordilar, hatto qoziq tishlari ham ko‘rinib ketdi, so‘ng unga: «Demak, eng kambagal 
o‘zlaringiz erkansizlar (ya’ni, «Unday bo‘lsa, bu xurmolarni bola-chaqangga sadaqa 
qilgil!»)»,— dedilar». 
 
13-bob. Olloh taoloning qavli: «Va vorisga ham shunga o‘xshash va ayolga 
undan biror narsa» hamda «Va bayon qildi Olloh taolo bir misolni, ya’ni ikki 
kishiniki, ulardan biri gungdurki, hech bir narsaga kuchi yetmas va ul o‘z 
egasiga ortiqcha bir yukdur, qaysi bir tarafga uni yuborsa, hech bir yaxshi ish 
qilib kelmas. Ey, barobar bo‘la olurmi ul odam va ul odamiki, xalqni adolatga 
buyurur ham o‘zi to‘g‘ri yo‘ldadur?!» 
 
Ummu Salama rivoyat qiladilar: «Yo Rasulalloh, Abu Salamaning bolalarini boqqanim 
uchun menga savob tegadirmi? Men ularni biror narsaga zoriqtirganim yo‘q, chunki ular 
bolalarimdur!»—dedi. Ul zot: «Ha, senga ularni boqqaning uchun savob tekkay!»—
dedilar». 
 
Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar: «Hind binti Utba: «Yo Rasulalloh, Abu Sufyon 
mumsik odam, men uning molidan o‘zim va bolalarimga yetarlicha olsam, gunohkor 
bo‘lmaymanmi?» —dedi. Ul zot: «Insof birlan olaver!» — dedilar». 
 
14-bob. Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning: «Kimki o‘zidan keyin qarz 
yoki yetim qoldirgan bo‘lsa, u menikidur!» — deb aytganlari xaqida 
 
Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam 
qarzdorligicha vafot etib ketgan kishini olib kelishganda: «Qarzini uzish uchun ortiqcha 
mol qoldirganmi?» — deb so‘rar erdilar. Agar: «Ha, qoldirgan»,— deyishsa, unga janoza 
o‘qir erdilar, aks holda musulmonlarga: «Birodaringizga (o‘rtog‘ingizga) salavot 
aytingizlar!» — der erdilar. Olloh taolo ul zotning qo‘llarini kofirlar ustidan baland 
qilganda «Men mo‘minlar uchun ularning o‘zlaridan ko‘ra g‘amxo‘rroqman (ya’ni, 
mo‘minlar o‘zlari haqlarida menchalik g‘am yemaydi-lar), biror mo‘min vafot qilib, 
bo‘ynida qarz qolsa, uni men uzaman va biror mo‘min mol-dunyo qoldirsa, u 
merosxo‘rlarinikidur dedilar» 
 
15-bob Cho‘rilardan bo‘lmish enagalar va boshqalar haqida 
 
Janob Rasulullohning xotinlari Ummu Habiba rivoyat qiladilar: «Yo Rasulalloh, Abu 
Sufyon qizi bo‘lmish singlimni o‘z nikohingizga olingiz!» — dedim .Ul zot «Sen shuni 
xohlaysanmi?»— dedilar Men «Xa, men sizga qarshilik qilmayman, singlim ham mening 
baxtimga sherik bo‘lsa, deyman!»— dedim. Ul zot «Bu menga mumkin ermas!» — 
dedilar. Men: «Yo Rasulalloh, Olloh taolo haqi, biz sizni Abu Salamaning «durdona» 
qiziga uylanmoqchisiz, deb o‘zaro gapirib yuribmiz!» — dedim. Ul zot: «Ummu 
Salamaning qiziga?»—dedilar. Men: «Ha»,— dedim. Ul zot: «Xudo haqi, o‘z bag‘rimda 
parvarish topayotgan qiz bo‘lmaganida ham Axir, u mening emishgan birodarimning 
qiziku! Men birlan Abu Salamani (cho‘ri) Suvayba emizgan, menga (boshqa erlaringizdan 
bo‘lgan) qizlaringizni hamda singillaringizni xotinlikka taklif qilmangizlar!»— dedilar. 
Urva «Suvaybani Abu Lahab ozod qilgan erdi»,— deydilar». 
 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy