Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari
nuqtalarining tezlik va tezlanishlari
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1.2 “ Qattiq jismning tekis-parallel harakati ” mavzusining texnologik modeli.
- Adabiyotlar
- Belgilar: MS-muommoli savol, MV- muommoli vaziyat, MT- muommoli topshiriq, MM- muommoli masala
- Mavzuni jonlantirish uchun blis-so’rov savollari
nuqtalarining tezlik va tezlanishlari Qo’zg’almas o’q atrofida aylanuvchi jism nuqtalari markazlari aylanish o’qida bo’lgan aylanalar bo’ylab harakatlanadi, shuning uchun ixtiyoriy N-nuqtasining tezligi aylana bo’ylab harakatlanuvchi nuqtaning tezligi kabi topiladi, ya’ni N O N 0 , (7.19.9) bu yerda N O 0 -jismning aylanish o’qidan N-nuqtagacha bo’lgan eng qisqa masofa (161-shakl). Jism nuqtalarining tezliklari trayektoriyalarining (aylanalarining) urinmalari bo’ylab yo’nalgan bo’ladi va demak aylanish radiusiga perpendikulyar bo’ladi. Ko’rsatish mumkinki, tezlik vektorining moduli va yo’nalishi r N (7.19.10) vektorning moduli va yo’nalishi bilan bir xil bo’ladi. Haqiqatdan ham N vektor ham, r vektor ham va r vektorlar tekisligiga perpendikulyar va nuqta trayektoriyasining urinmasi bo’ylab aylanish tomoniga qarab yo’nalagan bo’ladi. ) , sin( r r r , 161-shaklga asosan: N O r r 0 ) , sin( . Bunga asosan: N O r 0 . Bunga asosan N va r vektorlarining modullari ham teng. O nuqta aylanish o’qining ixtiyoriy nuqtasi bo’lsin va N O r . U holda r r ON NO mom N N ) ( yoki r N (7.19.11) (7.19.11) formulaga Eyler formulasi deyiladi. Demak, r moduli va yo’nalishi bo’yicha N nuqta tezligini to’la aniqlaydi. O nuqtani Oxyz koordinatalar sistemasini boshi deb olib, Z o’qini aylanish o’qi bo’ylab yo’naltiramiz (161-shakl). U holda 0 y x , z va (7.19.11) formulani quyidagi ko’rinishda yozish mumkin: z y x o o j i r . (7.19.12) z O y N r 0 O x N O 161-shakl 97 Bundan y x , x y , 0 z . (7.19.13) (7.19.13) formulalar jism nuqtalari tezliklarining koordinatalarini topish formulalarini ifodalaydi. (7.19.13) formulalarning ko’rinishi Oxyz koordinatalar sistemasi qo’zg’almas bo’lganda ham, jismga mahkamlangan bo’lganda ham o’zgarmaydi. Demak, tezlikning proyeksiyalari qo’zg’almas koordinatalar sistemasidan qo’zg’aluvchi koodinatalar sistemasiga o’tishiga nisbatan kovariant bo’lar ekan. (7.19.11) formulaning ikkala tomonini vaqt bo’yicha differensiallaymiz: dt r d r dt d r dt d dt d W ) ( . ; dt d dt r d larni e’tiborga olib, quyidagi formulani hosil qilamiz: r W . (7.19.14) (7.19.14) tenglikning o’ng tomonidagi birinchi qo’shiluvchining moduli h r r r , sin ga teng, bu esa aylana bo’ylab harakatlanuvchi nuqta urinma tezlanishining moduli bilan bir xil. r vektorning yo’nalishi ham urinma tezlanishining yo’nalishi bilan bir xil (161-shakl). Demak, r vektor N nuqtaning urinma tezlanishini ifodalaydi, ya’ni r W (7.19.15) (7.19.14) tenglikning o’ng tomonidagi ikkinchi qo’shiluvchini qaraymiz: , sin . va vektorlar o’zaro perpendikulyar va h bo’lgani uchun yuqoridagi tenglikni quyidagi ko’rinishda yozish mumkin: 2 h . vektorning yo’nalishi normal tezlanishni yo’nalishiga parallel va N nuqtadan aylanish o’qiga qarab yo’nalgan, shuning uchun 2 h W n , (7.19.16) bu yerda h vektor aylanish o’qidan N nuqtaga tomon yo’nalagan. Demak, (7.19.14) formula nuqtaning to’la tezlanishini ifodalaydi. z n W W N r y x O 0 O h 162- shakl 98 Urinma va normal tezlanishlarning modullari quyidagicha hisoblanadi: h W , 2 h W n . (7.19.17) Tanlangan sanoq sistemasiga nisbatan (162-shakl) 0 y x , r ( -algebraik burchak tezlanish) va N O W n 0 2 deb olsak (7.19.15) va (7.19.16) formulalarga asosan: N O z y x o o k j i N O r W 0 2 0 2 . (7.19.18) Bundan tezlanishning koordinata o’qlaridagi proyeksiyalarini topamiz: x y W x 2 , y x W y 2 , 0 z W . (7.19.19) Bu formulalar ham qo’zg’almas koordinatalar sistemasidan o’zg’aluvchi koordinatalar sistemasiga o’tishga nisbatan kovariant. Nazorat savollari 1.Qattiq jismning qanday harakatiga ilgarilanma harakat deyiladi? 2.Ilgarilanma harakatdagi qattiq jism nuqtalarining tezlik tezlanishlari qanday bo`ladi? 3.Qattiq jismning qanday harakatiga qo`zg`almas o`q atrofida aylanma harakat deyiladi? 4.Aylanma harakatdagi qattiq jismning burchak tezligi va burchak tezlanishi deganda nimani tushunasiz? 5.Burchak tezlik va burchak tezlanish vektorlari qanday yo`nalgan bo`ladi? 6.Qattiq jism nuqtasing tezligi qanday topiladi? 7.Qattiq jism nuqtasining tezlanishi nimaga teng? 8.Qattiq jism nuqtasining urinma, normal va to`la tezlanish vektorlari qanday yo`nalgan? Xulosa Mazkur ma’ruzada qattiq jismning eng oddiy harakatlaridan bo`lgan ilgarilanma a o`q atrofidagi aylanma harakatlari haqida to`la ma’lumot berildi; Bunday mexanik harakatlarni hayotimizda ko`p uchratamiz: mashina va mexanizmlar, osmon jismlarning harakatlarida va hokazo.Qo`zg`almas o`q atrofida aylanuvchi jism harakatini boshqa jismlarga uzatish (tishli g`ildirak, tasmalar yordamida) katta amaliy ahamiyatga ega.Shuning uchun ham ma’ruzada bayon qilingan nazariya mexanikaning ko`pgina amaliy masalalarini echishga imkon beradi. 99 100 1.2 “ Qattiq jismning tekis-parallel harakati ” mavzusining texnologik modeli. O’quv soati – 2 soat Talabalar soni: 50 O’quv mashg’ulot shakli Ma’ruza (ma’ruzali dars) Mavzu rejasi 7. Asosiy tushunchalar va teoremalar. 8. Tekis shakl nuqtalarining tezliklari. 9. Tekis shakl nuqtalarining tezlanishlari. O`quv mashg`ulotning maqsadi Qattiq jismning tekis-parallel harakati haqida to`liq tushuncha berish. Pedagagik vazifalari: O’quv faoliyati natijalari: Qattiq jismning eng oddiy harakatlari tushunchasini takrorlash. Qattiq jismning eng oddiy harakatlarini tushunadi va ta’riflarni aytib beraoladi. Asosiy tushunchalar bilan tanishtirish hamda Shal va Dalamber teoremalarini isbotlash. Asosiy tushunchalarni biladi va teoremalarni isbotlab beraoladi. Tekis shakl nuqtasi tezligini topish bo`yicha tushuncha berish. Tekis shakl nuqtasi tezligini topishni biladi va amalda qo`llayoladi. Tekis shakl nuqtasining tezlanishini topish haqida mufassal ma’lumot berish. Tekis shakl nuqta tezlanishini topaoladi va masalalar yechishda tadbiq etaoladi. O’qitish vositari O’UM,ma’ruza matni,rasmlar,plakatlar,doska O’qitish usullari Axborot ma’ruza,blis-so’rov,texnika-insert O’qitish shakllari Frontal,kollektiv ish. O’qitish sharoiti Texnik vosiitalar bilan taminlangan,guruhda ishlash usulini qo’llash mumkin bo’lgan auditoroya Monitoging va baholash Og’zaki savollar,blis-so’rov 9- mavzu Qattiq jismning tekis-parallel harakati 101 1.2. “Qattiq jismning tekis-parallel harakati” mavzusining texnologik xaritasi. Ish bosqich- lari O’qituvchi faoliyatining mazmuni Tingloichi faoliyatining mazmuni 1- bosqich (20min) 1.9 O`quv mashg`uloti mavzusi, savollarni va o`quv faoliyati natijalarini aytadi. 1.10 Baholash me’zonlari (2-ilova) 1.11 Pinbord usulida mavzu bo`yicha ma’lum bo`lgan tushunchalarni faollashtiradi. Pinbord usulida natijasiga ko`ra tinglovchilarning nimalarda adashishlari, xato qilishlari mumkinligining tashxizini amalga oshiradi (1-ilova). 1.12 Mavzuni jonlashtirish uchun savollar beradi. (3-ilova). Tinglaydilar. Tinglaydilar 2- bosqich Asosiy bo’lim. (50min) 2.1 Savol yuzasidan mini ma’ruza qiladi. 2.2 Ma’ruza rejasining hamma savollar bo`yicha tushuncha beradi (4-ilova). 2.3 Ma’ruzada berilgan savollar yuzasidan umumlashtiruvchi xulosa beradi. (5-ilva). 2.4 Tayanch iboralarga qaytiladi. 2.5 Talabalar ishtirokida ular yana bir bor takrorlanadi. Tinglaydilar. Tinglaydilar. UMK ga qarydilar UMK ga qarydilar Har bir tayanch tushuncha va iboralarni muhakama qiladilar. 3- bosqich Yakun lovchi (10min) 3.1 Mashg`ulot bo`yicha yakunlovchi xulosalar qiladi. Mavzu bo`yicha olingan bilimlarni qayerda ishlatish mumkinligi ma’lum qiladi. 3.2 Mavzu bo`yicha bilimlarni chuqurlashtirish uchun adabiyotlar ro`yxatini beradi. 3.3 Keyingi mavzu bo`yicha tayyorlanib kelish uchun savollar beradi. Savollar beradilar UMKga qaraydilar. UMK ga qarydilar Vazifalarni yozib oladilar. 9-Ma’ruza 102 Qattiq jismning tekis-parallel harakati. Reja: 1. Asosiy tushunchalar va teoremalar. 2. Tekis shakl nuqtalarining tezliklari. 3. Tekis shakl nuqtalarining tezlanishlari Adabiyotlar: [1],100-132 sah, [5], 160-188 sah,[7], 107-121 sah. Tayanch iboralar: Absolyut qattiq jism (a.q.j),ilgarilanma harakat, aylanma harakat, oniy aylanish markazi, tekis shakl, qutb, tekis shakl nuqtasining tezligi va tezlanishi. Belgilar: MS-muommoli savol, MV- muommoli vaziyat, MT- muommoli topshiriq, MM- muommoli masala Baholash mezoni : Har bir savol javobiga – ball Har bir qo’shimcha fikrga – ball Har bir javobni to’ldirishga – ball Mavzuni jonlantirish uchun blis-so’rov savollari: 1. Absolyut qattiq jism deb nimaga aytiladi? 2. Ilgarilanma harakat deb qanaqa harakatga aytiladi? 3. Aylanma harakat deb qanaqa harakatga aytiladi? 4. Aylanma harakatdagi nuqtaning tezligi nimaga teng? 5. Normal va urinma tezlanishlar nima? 6. Oniy aylanish markazi qanday topiladi? Insert sxemasi bo’yicha mavzuni o’qib chiqing va jadvalni to’ldiring 103 № Asosiy tushunchalar Belgi 1 Absolyut qattiq jism (a.q.j.). 2 A.Q.J.-ning ilgarilanma harakati. 3 A.Q.J.-ning aylanma harakati. 4 Tekis shakl. 5 Qutb. 6 Oniy aylanish markazi. 7 Tezliklarning oniy markazi. 8 Tezlanishlarning oniy markazi. 9 Tekis shakl nuqtasining tezligi. 10 Tekis shakl nuqtasining tezlanishi. 11 Tezlanishlarning oniy markazi. Insert jadvali qoidasi. V - avval olgan bilimiga to’g’ri keladi. + - Yangi ma’lumot. – - olgan bilimiga qarama-qarshi. ? – tushunarsiz, 1. Asosiy tushunchalar. 104 Qattiq jism nuqtalari biror qo’zg’almas tekislikka parallel tekisliklarda harakatlansa, uning bunday harakatiga tekis parallel harakat deyiladi. Bu ta’rifdan shunday xulosa qilish mumkinki, qattiq jismga qo’zg’almas tekislikka perpendikulyar qilib mahkamlangan ixtiyoriy to’g’ri chiziq kesmasi ilgarilanma harakat qiladi, ya’ni o’z- o’ziga parallel kuchadi. Haqiqatdan ham, qattiq jismning qo’zg’almas tekislikka perpendikulyar AB kesmasi biror t vaqt oralig’ida B A holatga o’tsin. Qattiq jismning ta’rifiga asosan A A B A AB , va B B ko’chishlar esa qo’zg’almas tekislikka parallel bo’lishi kerak, bundan A B AB shakl parallelogramm ekani kelib chiqadi. Demak, B A ABII (168-shakl). Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, qattiq jismning asosiy tekislikka perpendikulyar to’g’ri chiziqda yotuvchi nuqtalarining harakati uning bitta nuqtasining harakati bilan aniqlanadi. Butun jismning harakati qattiq jismni qo’zg’almas tekislikka parallel tekislik bilan kesishdan hosil bo’lgan S kesimning o’z tekisligidagi harakati bilan aniqlandi. Shunday qilib, qattiq jismning tekis parallel harakati tekis shaklning o’z tekisligidagi harakatiga keltiriladi. O’zgarmas tekis shaklning o’z tekisligidagi holati uning ikkita nuqtasining holati bilan yoki ikkita nuqtasini tutashtiruvchi kesmaning holati bilan to’liq aniqlanadi. Tekis shaklning o’z tekisligidagi harakati ilgarilanma va aylanma harakatlardan iborat bo’ladi. Tekis shaklning ilgarilanma harakati deb shunday harakatga aytiladiki, uning harakat tekisligida yotgan ixtiyoriy to’g’ri chiziq kesmasi o’z-o’ziga parallel ko’chadi. Tekis shaklning o’z tekisligidagi harakati davomida uning aylanish markazi deb ataluvchi bitta nuqtasi qo’zg’almasdan qolsa, bunday harakatga aylanma harakat deyiladi. Qattiq jismning bunday harakati davomida nuqtalarining trayektoriyalari markazi qo’zg’almas nuqtada bo’lgan konsentrik aylanalardan iborat bo’ladi. Nuqtalarining tezlik va tezlanishlari aylanish markazigacha bo’lgan masofalarga proporsional bo’ladi, ya’ni OQ Q , (8.21.1) 4 2 OQ W Q , (8.21.2) bu yerda va lar aylanish burchak tezligi va burchak tezlanishi. Qattiq jismning aylanma harakatida nuqtalarning tezlanishlari OQ aylanish radiusidan burchakka og’gan bo’ladi. Bu burchak hamma nuqtalar uchun bir xil qiymatga ega. U faqat va larga bog’liq, ya’ni 2 n W W tg . (8.21.3) 1-teorema. Qattiq jismning o’z tekisligidagi har qanday chekli ko’chishini bir ilgarilanma ko’chish va ixtiyoriy markaz (qutb) atrofida bir marta burish bilan hosil qilish mumkin. Isbot. Tekis shaklning 1 1 B A va 2 2 B A kesmalar bilan aniqlangan ixtiyoriy ikkita 1 П va 2 П holati berilgan bo’lsin (AB kesma П tekis shaklga mahkamlangan) (169-shakl). Ilgarilanma harakat bilan tekis shakl 1 П holatdan 3 П holatga o’tsin, bu holda AB kesma 1 1 B A holatdan 2 3 B A holatga o’tadi va bu ko’chish 2 1 B B vektor bilan aniqlanadi (169-shakl). B B S A A 168-shakl 105 Ilgarilanma harakat ta’rifiga asosan 1 1 2 3 B IIA B A . Endi tekis shaklni 2 B markaz atrofiga 2 2 3 A B A burchakka buramiz, natijada 2 3 B A kesma 2 2 B A holatga o’tadi va П shakl 3 П holatdan 2 П holatga o’tadi. Biz ixtiyoriy markaz sifatida 2 B nuqtani tanladik. Bu holda shaklning ilgarilanma ko’chishi 2 1 B B vektor bilan, aylanma ko’chishi esa 2 2 3 A B A burchak bilan aniqlanadi. Agar qutb sifatida A nuqta olinganda edi shaklning ilgarilanma ko’chishi 2 1 A A vektor bilan, aylanma ko’chishi 2 2 3 B A B burchak bilan aniqlanar edi. Osonlik bilan ko’rish mumkinki, 2 1 2 1 A A B B , ya’ni ilgarilanma ko’chish qutbni o’zgartirishi bilan o’zgaradi, lekin chunki bu burchaklar parallel kesmalardan tashkil topgan. Demak, figuraning aylanma ko’chishi qutbni tanlanishiga bog’liq emas. Shunday qilib, ilgarilanma ko’chishi qutbni tanlanishi bilan o’zgarar ekan, uni tanlash yo’li bilan ilgarilanma ko’chishni yo’qotish ham mumkin. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling