Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari
Nuqta dinamikasining ikki asosiy masalasi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3. Moddiy nuqtaning qarshilik ko`rsatuvchi muhitdagi harakati. Adabiyotlar
- Belgilar: MS-muommoli savol, MV- muommoli vaziyat, MT- muommoli topshiriq, MM- muommoli masala
- Mavzuni jonlantirish uchun blis-so’rov savollari
5. Nuqta dinamikasining ikki asosiy masalasi. Nuqta dinamikasi masalalarini nuqtaning harakat differensial tenglamalari yor- damida yechiladi. 1. Nuqta dinamikasi birinchi masalasining yechimi. Nuqta dinamikasining birinchi masalasi nuqtaning massasi va harakat teng- lamalarini bilgan holda unga ta’sir etuvchi kuchni topishdan iborat. Nuqtaning harakat tenglamalari dekarat koordinatalar sistemasida. , 1 t f x t f y 2 t f z 3 (5.1) Ko`rinishda berilgan bo`lsin. (5.1) tenglamalardan vaqt bo`yicha ikki marta hosila olib, (4.2) tenglama- larga qo`yamiz va nuqtaga ta`sir etuvchi kuchning proeksiyalarini topamiz ya`ni. , x m F X , y m F Y , z m F Z (5.2) Kuchning moduli 2 2 2 z y x m F (5.3) 121 formuladan topiladi. Nuqtaga ta`sir etuvchi kuchning yo`nalishi. , , 2 2 2 ^ z y x x F F x F Cos X (5.4) , , 2 2 2 ^ z y x y F F y F Cos y , , 2 2 2 ^ z y x z F F z F Cos z formulalardan topiladi. 2. Nuqta dinamikasining ikkinchi masalasi moddiy nuqtaga ta`sir etuvchi F kuch, nuqtaning massasi m shuningdek nuqtaning boshlang`ich holati va boshlan- g`ich tezligi berilganda uning harakat qonunini topishdan iborat. Bu masalani to`g`ri burchakli dekarat koordinatalar sistemasiga yechamiz. Ushbu holda nuqtaga ta`sir etuvchi kuch nuqtaning holatiga, tezligiga, vaqtga va h.k. ga bog`liq bo`lishi mumkin. Biz kuchni nuqtaning holatiga, tezligiga va vaqtga bog`liq holi bilan chegaralanamiz. Bu holda nuqta harakat differensial tenglama- lari (4.2) quyidagi ko`rinishda bo`ladi: z y x z y x t F dt z d m z y x z y x t F dt y d m z y x z y x t F dt x d m X X X , , , , , ; , , , , , ; , , , , , ; 2 2 2 2 2 2 (5.5) (5.2) tenglamalar t z z t y y t x x , , noma`lum funksiyalarga nisbatan ikkinchi tartibli differensial tenglamalar sistemasini ifodalaydi. Bu tenglamalarni integrallaganda har bittasida ikkitadan, oltita integrallash o`zgarmalari qatnashadi, ya`ni . ,... , , ; , ,... , , ; , ,... , , ; 6 3 2 1 6 3 2 1 6 3 2 1 C C C C t z z C C C C t y y C C C C t x x (5.6) (5.3) Tenglamalardagi 6 , 5 , 4 , 3 , 2 , 1 i C i larning har bir qiymatiga bitta egri chiziq mos keladi ya`ni bu tenglamalar cheksiz ko`p egri chiziqlar oilasini ifoda- laydi. Buning mexanik ma’nosi shundan iboratki nuqta bir vaqtning o`zida bir nechta egri chiziq bo`ylab harakatlanishi keak. Bunday bo`lishi mumkin emas. Bu aniqmaslikning ochish uchun nuqtaning boshlang`ich holati va boshlang`ich tezligini bilish kerak. Koshi masalasi yechimining mavjudligi va yagonaligi teore- masiga asosan nuqtaning berilgan boshlang`ich tezlik bilan sodir bo`ladigan hara- katga yagona egri chiziq mos keladi. Boshlang`ich 0 t t paytda nuqtaning koordinatalari va tezlikning boshlan- g`ich proyeksiyalari berilgan bo`lsin, ya`ni 122 , 0 t t , 0 x x , 0 y y , 0 z z , 0 x x 0 y y , 0 z z (5.7) (5.7) Munosabatlarga boshlang’ich shartlar deyiladi. (5.6) tenglamalarning ikkala tomonlaridan vaqt bo’yicha bir marta hosila olamiz: . ,... , ; , ,... , ; , ,... , ; 6 2 1 6 2 1 6 2 1 C C C t z z C C C t y y C C C t x x (5.8) (5.7) boshlang`ich shartlari (5.6) va (5.8) tenglamalarga qo`ysak 6 ,..., 2 , 1 i C i o`zgarmaslarga nisbatan oltita algebraik tenglamalar sistemasini hosil qilamiz. Bu tenglamalar sistemasini yechib, 6 ,..., 2 , 1 i C i larning qiymatini topamiz ya`ni. 0 0 0 0 0 0 , , , , , z y x z y x f C i i 6 ,..., 2 , 1 i C i (5.9) O`zgarmaslarning topilgan qiymatlarini (5.6) umumiy yechimga qo`yib, masala- ning berilgan boshlang`ich shartlarni qanoatlantiruvchi yechimini topamiz ya`ni. ; . , , , , , ; , , , , , ; ; , , , , , ; 0 0 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 1 z y x z y x t z z y x z y x t y z y x z y x t x (5.10) (5.10) tenglamalar nuqtaning berilgan boshlang`ich holatdan berilgan bosh- lang`ich tezlik bilan sodir bo`ladigan harakat tenglamalarini ifodalaydi. 123 Nazorat savollari. 1.Dinamikaning asosiy qonunlari qanday ta’riflanadi? 2.Kuch va massa nima? Ularning o`lchov birliklarini aytib bering. 3.Nuqta harakatining differensial tenglamalari qanday tuziladi? 4.Tezlanish nima? Uning o`lchov birligi qanday ifodalanadi? 5.Nuqta dinamikasining birinchi masalasi nima deydi? 6.Nuqta dinamikasining ikkinchi masalasini ta’riflang. Xulosa Dinamika nazariy mexanikaning eng asosiy qismi bo`lib, moddiy jismlarning (umuman mexanik sistemaning ) harakatini o`rganadi; Dinamikaning asosiy qonuni Nyutonning ikkinchi qonuni hisoblanadi; Nuqta dinamikasining ikkita asosiy masalalari bor; Nuqta harakatining differensial tenglamalari harakatdagi nuqtaning koordinatalarini ta`sir etuvchi kuch bilan bog`laydi. Harakatning birinchi integrallarini aniqlash masalasi mexanikaning asosiy masalalaridan biridir. 124 1.1. Mavzuning texnologik modeli. 1.2. “ Erkin moddiy nuqta dinamikasi ” mavzusining texnologik xaritasi. 11- mavzu Erkin moddiy nuqta dinamikasi. O’quv soati – 2 soat Talabalar soni: 50 O’quv mashg’ulot shakli Ma’ruza (axborotli dars) Mavzu rejasi 1. Moddiy nuqtaning to`g`ri chiziqli harakati . 2. Gorizontga burchak ostida otilgan jismning qarshiliksiz muhitdagi harakati. 3. Moddiy nuqtaning qarshilik ko`rsatuvchi muhitdagi harakati. O`quv mashg`ulotning maqsadi Moddiy nuqtaning to`g`ri chiziqli va egri chiziqli harakati haqida tushuncha berish. Pedagagik vazifalari: O’quv faoliyati natijalari: Nuqtaning to`g`ri chiziqli harakati haqida tushuncha berish. To`g`ri chiziqli harakat va uning dinamik xarakteristikasi haqidagi tushunchaga ega. Gorizontga qiya qilib otilgan jismning harakati haqida tushuncha berish. Gorizontga qiya otilgan jismning harakati haqida bilimga ega, uni amaliyotga qo`llay oladi. Nuqtaning qarshilik ko`rsatuvchi muhitdagi erkin harakati to`g`risida tushuncha berish. Jismning bir jinsli og`irlik maydonidagi erkin harakati haqida tushunchaga ega. O’qitish vositari O’UM,ma’ruza matni,rasmlar,plakatlar,doska O’qitish usullari Axborot ma’ruza,blis-so’rov, Pinbord texnikasi, aqliy hujum. O’qitish shakllari Frontal,kollektiv ish. O’qitish sharoiti Texnik vosiitalar bilan taminlangan,guruhda ishlash usulini qo’llash mumkin bo’lgan auditoroya Monitoging va baholash Og’zaki savollar,blis-so’rov 125 Ish bosqich- lari O’qituvchi faoliyatining mazmuni Tingloichi faoliyatining Mazmuni 1- bosqich Mavzuga kirish (20min) 1.1.O`quv mashg`uloti mavzusi, savollarni va o`quv faoliyati natijalarini aytadi. 1.2.Baholash me’zonlari (2-ilova) 1.3.Pinbord usulida mavzu bo`yicha ma’lum bo`lgan tushunchalarni faollashtiradi. Pinbord usulida natijasiga ko`ra tinglovchilarning nimalarda adashishlari, xato qilishlari mumkinligining tashxizini amalga oshiradi (1-ilova). 1.4.Mavzuni jonlashtirish uchun savollar beradi. (3-ilova). Tinglaydilar. Tinglaydilar 2- bosqich Asosiy bo’lim. (50min) 2.1 Savol yuzasidan mini ma’ruza qiladi. 2.2 Ma’ruza rejasining hamma savollar bo`yicha tushuncha beradi (4-ilova). 2.3 Ma’ruzada berilgan savollar yuzasidan umumlashtiruvchi xulosa beradi. (5-ilva). 2.4 Tayanch iboralarga qaytiladi. 2.5 Talabalar ishtirokida ular yana bir bor takrorlanadi. Tinglaydilar. Tinglaydilar. UMK ga qarydilar UMK ga qarydilar Har bir tayanch tushuncha va iboralarni muhakama qiladilar. 3- bosqich Yakun lovchi (10min) 3.1 Mashg`ulot bo`yicha yakunlovchi xulosalar qiladi. Mavzu bo`yicha olingan bilimlarni qayerda ishlatish mumkinligi ma’lum qiladi. 3.2 Mavzu bo`yicha bilimlarni chuqurlashtirish uchun adabiyotlar ro`yxatini beradi. 3.3 Keyingi mavzu bo`yicha tayyorlanib kelish uchun savollar beradi. Savollar beradilar UMKga qaraydilar. UMK ga qarydilar Vazifalarni yozib oladilar. 126 11-Ma’ruza Erkin moddiy nuqta dinamikasi. Reja: 1. Moddiy nuqtaning to`g`ri chiziqli harakati. 2. Gorizontga burchak ostida otilgan jismning harakati. 3. Moddiy nuqtaning qarshilik ko`rsatuvchi muhitdagi harakati. Adabiyotlar: [1],350-367 sah, [7], 3-17 sah, [8], 2-14 sah. Tayanch iboralar: Moddiy nuqta, absolyut qattiq jism, massa, og`irlik, to`g`ri chiziqli harakat, egri chiziqli harakat, trayektoriya muhit qarshiligi, parabolik trayektoriya, xavfsizlik trayektoriyasi. Belgilar: MS-muommoli savol, MV- muommoli vaziyat, MT- muommoli topshiriq, MM- muommoli masala Baholash mezoni : Har bir savol javobiga – ball Har bir qo’shimcha fikrga – ball Har bir javobni to’ldirishga – ball Mavzuni jonlantirish uchun blis-so’rov savollari: 1. Moddiy nuqta deb nimaga aytiladi? 2. A.Q.J. deb nimaga aytiladi? 3. Massa nima? Og`irlik nima? Ular orasida qanday bog`lanish bor? 4. Trayektoriya deb nimaga aytildi? 5. Dinamikaning asosiy qonuni qanday ta’riflanadi? 127 Insert sxemasi bo’yicha mavzuni o’qib chiqing va jadvalni to’ldiring № Asosiy tushunchalar Belgi 1 Moddiy nuqta. 2 Absolyut qattiq jism (a.q.j.). 3 Massa. 4 Og`irlik. 5 Erkin tushish tezlanishi. 6 Trayektoriya, parabolik trayektoriya. 7 Xavfsizlik parabolasi. 8 Dinamikaning asosiy tenglamasi. 9 Nuqta harakatining differensial tenglamalari. 10 To`g`ri chiziqli harakat. 11 Egri chiziqli harakat. Insert jadvali qoidasi. V - avval olgan bilimiga to’g’ri keladi. + - Yangi ma’lumot. – - olgan bilimiga qarama-qarshi. ? – tushunarsiz, 128 1. Moddiy nuqtaning to`g`ri chiziqli harakati. Faraz qilaylik moddiy nuqta to`g`ri chiziq bo`ylab harakatlansin. Nuqta harakatlanuvchi to`giri chiziqni x o`qi deb olamiz, u holda nuqtaning butun harakati davomida 0 z y bo`ladi. (4.2) tenglamaga asosan kuchning y va z o`qlaridgi proyeksiyalari aynan nolga teng bo`ladi, ya`ni , 0 y F . 0 z F (6.1) Demak nuqta to`g`ri chiziqli harakatda bo`lsa, unga ta`sir etuvchi kuchning ta`sir chizig`i hamma vaqt harakat to`g`ri chizig`i bilan ustma-ust tushadi. Lekin (6.1) shart harakatning to`g`ri chiziqli bo`lishi uchun yetarli emas. Masalan nuqta bir jinsli og`irlik kuchlari maydonida harakatlaganda, unga ta`sir etuvchi kuch hamma vaqt vertikal yo`nalishga ega, ya`ni 0 , 0 z x F F lekin nuqta parabola bo`ylab harakatlanadi. Erkin moddiy nuqtaning harakati to`g`ri chiziqli bo`lishi uchun unga ta`sir etuvchi kuchning yo`nalishi o`zgarmas va uning boshlang`ich tezligi kuch bo`ylab yo`nalgan yoki nolga teng bo`lishi zarur va etarli Faraz qilaylik nuqta x o`qi bo`ylab harakatlansin, u holda. 0 z y va 0 z y Demak nuqtaning tezligi hamma vaqt x o`qi bo`ylab yo`nalgan va nuqta- ning boshlang`ich tezligi ham x o`qi bo`ylab bo`ladi 0 z y bo`lgani uchun (4.2) tenglamalardan , 0 z y F F demak nuqtaga ta`sir etuvchi kuch x o`qi bo`ylab yo`nalgan. Endi etarliligini isbotlaymiz. Faraz qilaylik nuqtaga ta`sir etuvchi kuch x o`qi bo`ylab yo`nalgan bo`lsin. U holda harakat tenglamalaridan 0 , 0 z y bundan , 1 c y 2 c z . Agar nuqtaning boshlang`ich tezligi x o`qi bo`ylab yo`nalgan bo`lsa, . 0 , 0 0 1 0 z c y natijada , 0 y . 0 z bundan , 3 c y 4 c z agar boshlang`ich paytda nuqta x o`qining ustida bo`lsa, 0 3 0 c y 0 4 0 c z va demak 0 , 0 z y bundan esa nuqtaning proyektoriyasi x o`qi bo`lmish kelib chiqadi. 1. Moddiy nuqtaning faqat vaqtdan bog`liq bo’lgan kuch ta`siridan to`g`ri chiziqli harakati. Bu holda nuqtaning harakat differensial tenglamasi quyidagicha bo`ladi t F x m X yoki (6.2) dt x d X (6.2) tenglamani bir marta integrallaymiz: 1 1 C dt t F m x x S . 129 Bu tenglamani ya`na bir marta integrallab, nuqtaning harakat tenglamasini topa- miz, ya`ni 2 1 1 C t C dt dt t SF m x x S , (6.3) Bu yerda 2 1 ,C C lar boshlang`ich shartlardan topiladi. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling