Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Reja: 1. Dimamika fani. Dinamika rivojlanishining qisqacha ta’rifi. 2. Mexanikaning asosiy qonunlari. 3. Mexanik kattaliklar sistemasi.
- Baholash mezoni
- Insert sxemasi bo’yicha mavzuni o’qib chiqing va jadvalni to’ldiring 114 №
- 2.Mexanikaning asosiy qonunlari. (Galiley N`yuton qonunlari)
- 3. Mexanik kattaliklarning birliklar sistemasi.
- 4. Moddiy nuqtaning harakat differensial tenglamalari.
10-Ma’ruza Nuqta dinamikasi. Nuqta harakatining differensial tenglamalari. Nuqta dinamikasining asosiy masalalari. 113 Reja: 1. Dimamika fani. Dinamika rivojlanishining qisqacha ta’rifi. 2. Mexanikaning asosiy qonunlari. 3. Mexanik kattaliklar sistemasi. 4. Moddiy nuqtaning harakat differensial tenglamalari. 5. Nuqta dinamikasining ikki asosiy masalasi. Adabiyotlar: [1],319-324 sah, [5], 254-274 sah. Tayanch iboralar: Moddiy nuqta, Dinamika, harakat, kuch, tezlanish, massa, differensial tenglama, harakat integrallari, boshlang`ich shartlar , absolyut qattiq jism. Belgilar: MS-muommoli savol, MV- muommoli vaziyat, MT- muommoli topshiriq, MM- muommoli masala Baholash mezoni : Har bir savol javobiga – ball Har bir qo’shimcha fikrga – ball Har bir javobni to’ldirishga – ball Mavzuni jonlantirish uchun blis-so’rov savollari: 1. Moddiy nuqta deb nimaga aytiladi? 2. Kuch deb nimaga aytiladi? 3. Tezlanish deb nimaga aytiladi? 4. Massa deb nimaga aytiladi? 5. Nyutonning uchta qonunlarini ta’riflang? Insert sxemasi bo’yicha mavzuni o’qib chiqing va jadvalni to’ldiring 114 № Asosiy tushunchalar Belgi 1 Kuch va uning birliklari. 2 Moddiy nuqta, absolyut qattiq jism. 3 Dinamikaning asosiy qonunlari. 4 Differensial tenglama. 5 Harakat integrallari, boshlahg`ich shartlar. 6 Massa, uning o`lchov birligi. Og`irlik kuchi. 7 Absolyut qattiq jism. 8 Nuqta dinamikasining birinchi masalasi. 9 Nuqta dinamikasining ikkinchi masalasi. Insert jadvali qoidasi. V - avval olgan bilimiga to’g’ri keladi. + - Yangi ma’lumot. – - olgan bilimiga qarama-qarshi. ? – tushunarsiz, 1. Dinamika fani. Dinamika rivojlanishining qisqacha tarixi. 115 Dinamika mexanikaning bo’limi bo’lib, unda moddiy jismlarning harakati unga ta`sir etuvchi kuchlarga bog’lab o’rganiladi. Dinamika mexanikaning ko’pgina amaliy masalalarini yechishda muhim ahamiyatga ega bo’lgan umumiy bo’limi hisoblanadi. Buyuk Italian olimi Goliley (1564-1642) dinamikaning asoschisi hisoblanadi. U moddiy nuqtaning to’g’ri chiziqli noteks harakati uchun tezlik va tezlanish tushunchalarini kiritdi hamda jismlarning bo’shliqda erkin tushish qonunlarini yaratdi. Galiley dinamikning birinchi qonuni - inersiya qonuniga ta`rif berdi gorizontga burchak ostida otilgan jismlarning bo`shliqda parabola bo`ylab harakatlanishini aniqladi. Gollandiyalik olim Gyuygeus (1629-1695) inersiya momenti – tushunchasini kiritgan, tebrangichlar nazariyasini va soatni yaratgan. U egri chiziqli harakatdagi nuqta uchun tezlanishning momenti tushunchasini umumlashtirib, markazdan qochma kuchni kiritgan. Buyuk ingliz olimi, Nyuton (1643-1727) Galileyning dinamikaning yaratish sohasidagi ishlarini davom ettirdi. O`zining buyuk asari “philosophniae naturalis principia mathematika” da klassik mexanikaning qonunlariga ta`rif bergan va bu qonunlar asosida dinamikaning sistemali bayonini berdi. Nyuton butun olam tortilish qonunini yaratgan. Moddiy nuqta dinamikasidan mexanik sistema dinamikasiga o`tishni ta’minlovchi Nyuton tomonidan yaratilgan ta’sir va ansta’sir qonuni katta ahamiyatga ega. Dekartning harakat miqdorini saqlanishi haqidagi fikrini rivojlantirib, Nyuton harakat miqdorining o`zgarishini ta’sir etuvchi kuchga bog’liqligini aniqladi. XX asrning boshlarida nemes fizigi Albert Eynshteyn tomonidan yaratilgan relyativistik mexanika (nisbiylik nazariyasi) fazo, vaqt, massa va energiya haqidagi tasavvurkarni butunlay o’zgartirib yubordi. Lekin yorug’lik tezligidan kichik tezliklar uchun klassik mexanika qonunlari asosida olingan natijalar, relyativistik mexanika qonunlari bilan olingan natijalar bilan mos keladi. Galiley-Nyuton qonunlari yordamida hozirgi zamon nazariya mexanikasining asosini tashkil etuvchi teoremalar isbotlandi va mexanika prinsiplari asoslandi. Kinetik energiyaning o’zgarish qonuni Ivan Bernulli (1667-1748) va Daniil Bernulli (1300-1782) lar tomonidan ta’riflangan. Harakat miqdorining o’zgarishi haqidagi teorema deyarli bir vaqtning o’zida (1746) Eyler va Daniil Bernulli tomonidan tariflangan. 1716 yil Peterbur fanlar akademiyasi akademigi Ya. German dinamika tenglamalarini statika tenglamalari ko’rinishiga keltiruvchi, umumiy metod, mexanika (kinetostatika metodi)ni kiritgan. 1737y Eyler (1707-1783) bu prinsipni umumlashtirdi va egiluvchi jismlarning tebranishiga qo’lladi. 1743y Dalamber (1717-1783) German Eyler prinsipini qo’llanilish sohasini kengaytirdi, yani bu prinsipni bog’langan jismlardan tashkil topgan murakkab sistemalarga qo’lladi. Bu prinsip Dalamber prinsipi (yoki nachala Dalambera) nomi bilan yuritiladi. 116 Lagranj (1736-1813) German – Eyler - Dalamberprinsipini statikaning umumiy prinsipini mumkin bo’lgan ko’chish prinsipi bilan birlashtirib, amaliyotda qo’lash uchun qulay bo’lgan ko’rinishga keltirdi. Mumkin bo’lgan ko’chish prinsipi birinchi Stevin (1548-1620) tomonidan kiritilgan Galiley Stevinning og’ma tekislikdagi mulohazalarini davom etkazib mexanikaning oltin qoidasiga ta’rif bergan: kuchdan yutilsa tezlikdan yutqaziladi. Akademik M.V Ostrogradskiy (1548-1862) mumkin bo’lgan ko’chish prinsipini umumlashtirib, mexanikaning yangi masalalarini yechishga qo’llagan. Mexanik sistemaning umumlashgan koordinatalardagi tenglamalarini Lagranj tomonidan keltirib chiqarilgan. Lagranj tenglamalari mexanik sistema harakatini umumiy ko’rinishda ifodalaydi. Bu tenglamalar mexanik sistemaning amaliyotda muhim ahamiyatga ega bo’lgan kichik tebranishlarini o’rganishda qo’llaniladi. XX asrda mexanikaning rivojlanishida katta hissa qo’shgan o’zbek olimlari: M . T . O’razboyev, X. A. Raxmatulin, X. X. Usmonxodjayev, T. R. Rashidov,… 2.Mexanikaning asosiy qonunlari. (Galiley N`yuton qonunlari) Dinamika kinetikaning bir qismi bo`lib, unda moddiy jismlarning (yoki mexanik sistemaning) harakatini unga ta`sir etuvchi kuchga bog`lab o`rganiladi. Moddiy jismlarning harakati uni tashkil etuvchi nuqtalar (zarachalar)ning harakati bilan aniqlanadi. Bizga ma`lumki moddiy nuqta deganda o`lchamlari yetarlicha kichik va uni tashkil etuvchi zarralarning harakati bir – biridan deyarli farq qilmaydigan moddiy jism tushuniladi. Dinamikaning asosida N`yuton tomonidan birinchi bo`lib tartibga solingan qonunlar yotadi. 1-Irersiya qonuni. Moddiy nuqtaga (moddiy jismga) tashqaridan hech qanday ta`sir bo`lmasa, u o`zining tinch holatini yoki to`g`ri chiziqli tekis harakatini saqlaydi. Bu qonun Galiley tomonidan ta’riflangan bo`lib unga asosan har qanday jism agar unga hech qanday tashqi ta`sir bo`lmasa, u o`zining tinch holatida turadi yoki to`g`ri chiziqli tekis harakatini (o`zgarmas tezlikli harakatini) davom etirishini xarakterlaydi. Jismlarning bu xosasiga uning intertligi deyiladi. 2-kuch va tezlanishning proporsionallik qonuni. Moddiy nuqtaning tezlanishi unga ta`sir etuvchi kuch bilan bir xil yo`nalgan bo`ladi. Ikkinchi qonunni boshqacha ko`inishga ham ta`riflash mumkin: moddiy nuqta harakat miqdorining o`zgarishi unga ta`sir etuvchi kuchga proporsional bo`lib, yo`nalishi ta`sir etuvchi kuch yo`nalishida sodir bo`ladi. N`yutonning ta`rifiga ko`ra harakat miqdori nuqta massasi bilan tezligi ko`paymasiga teng. Natijada harakat miqdorining o`zgarishini harakat miqdoridan vaqt bo`yicha olingan birinchi tartibli hosilaga teng, yani dt m d deb olish 117 mumkin. Proporsionallik koeffitsientini birga teng deb olib, ikkinchi qonunni quyidagi ko`rinishda yozish mumkin: F dt m d yoki massani o`zgarmas deb olsak, F dt d m (2.1) formulaga kelamiz. W dt d Nuqtaning tezlanishi bo’lgani uchun (2.1) formuladan W m F (2.2) formulaga kelamiz. Moddiy nuqta massasi, tezlanishi va unga ta`sir etuvchi kuchlar orasidagi bo`g`lanishni ifodalovchi (2.2) tenglama klassik mexanikada katta ahamiyatga ega va unga dinamikaning asosiy tenglamasi deyiladi. 3. Ta`sir va aksta`sir qonuni. Har qanday ta`sirga miqdor jihatidan teng va qarama – qarshi tomonga yo`nalgan aksta`sir mos keladi. Jismlarning massasi ularning inertligini ifodalovchi o`lchov birligi hisoblanadi, yani jismlarning tashqi ta`sirga beriluvchanligini harakatlovchi kattalik. (2.2) formuladan massani quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: . N F m (2.3) (2.3) formulani og`irligi G ga teng bo`lgan erkin tushayotgan moddiy nuqta uchun qo`llaymiz. , g G m ( 2.4) g-erkin tushish tezlanishi. Bundan moddiy nuqta massasining miqdori uning og`irligini erkin tushish tezlanishiga nisbatiga teng. . mg G (2.5) Yer sharining har xil nuqtalarida erkin tushish tezlanishi har xil bo`lgani uchun jismlarning og`irligi ularning massasidan shu bilan farq qiladiki og`irlik yer shari nuqtalarining joylashishga qarab o`zgaradi. 4. Kuchlar tag`irining o`zaro bog`liqmaslik qonuni. Moddiy nuqtaga bir vaqtning o`zida bir nechta kuch ta`sir etayotgan bo`lsa, nuqtaning har bir kuch ta`siridan erishadigan tizlanishi qolgan kuchlarning ta`siridan bog`liq bo`lmaydi va nuqtaning to`la tezlanishi alohida kuchlar ta`siridan erishilgan tezlanishlarining geometrik yig`indisiga teng. Moddiy nuqtaga , 1 F n F F ,..., 2 kuchlar sistemasi ta`sir etayotgan bo`lsin. U holda bu qonunga asosan har bir kuch ta`siridan erishiladigan tezlanishlar (2.2) tenglamaga asosan quyidagicha topiladi. 118 , 1 1 F w m . ,..., 2 2 n n F w m F w m (2.6) Hamma kuch bir vaqtda ta`sir etsa, bu kuchlar ta`siridan erishiladigan to`la tezlanish alohida kuchlar ta`siridan erishiladigan tezlanishlar yig`indisiga teng, ya`ni n n in F w (2.7) (2.6) tengliklarni hadma – had qo`shib, (2.7) tenglikka asosan quyidagi tenglamani hosil qilamiz: i n i n F w m w w w m 1 2 1 ... (2.8) Kuchlar ta`sirining o`zaro bog`liqmasligi degani bir nuqtaga qo`yilgan kuchlaning o`zaro bog`liqmasligi degani emas. Masalan ta`sir etuvchi kuchlar orasida bog`lanish reaksiyalari ham bo`lsa, bu kuchlar hamma vaqt aktiv kuchlardan bog`liq. 3. Mexanik kattaliklarning birliklar sistemasi. Mexanik kattaliklarni o`lchashda ikkita birliklar sistemasi qo`laniladi! Fizik va texnik birliklar sistemasi. Fizik fiziklar sistemasida asosiy birliklar sifatida uzunlik birligi, massa va vaqt birliklari qabul qilingan, kuch birligi hosilviy birlik sifatida topiladi. Dinamikaning asosiy tenglamasidan: tezlanish massa Kuch tezlanish massa Kuch bundan . 2 2 1 1 vaqt massa Uzunlik T M L F olinadi. Bunday o`lchov birliklar sistemasiga SI xalqaro olchov birliklari: metr, kilogramm massa va sekund. Kuchning o`lchov birligi . / 1 / 1 1 1 2 2 sek kgm sek m kg N Ikkinchi birliklar sistemasida asosiy birliklar sifatida uzunlik, kuch va vaqt qabul qilingan, massa hosilaviy birlik sifatida topiladi. Bunday birliklar sistemasiga texnikada ko`p tarqalgan MKGS (texnik birliklar sistemasi) sistemasi kiradi. Bunda asosiy birliklar: metr, kilogram kuch va sekund. Bu sistemada massaning o`lchov birligi , , 1 2 m sek kg yani 1kg kuch ta`siridan 2 / 1 sek m tezlanish oladigan massa SI va MKGS sistemalarida kuch birliklari orasida quyidagi munosabatlar o`rinli: N massa kg 81 , 9 , 1 yoki . , 102 , 0 1 massa kg N 119 z ) ; ; ( z y x M n F W 2 F 1 F F z O y x y x 1-shakl Chekli yoki cheksiz sondagi moddiy nuqtalar to`plamiga moddiy nuqtalar sistemasi deyiladi. Moddiy nuqtalar sistemasi har bir nuqtasining harakati qolgan nuqtalarining holati va harakatiga bog`liq bo`lsa, bunday sistemaga mexanik sistema deyiladi. Qandaydir usul bilan o`zaro bog`langan moddiy jismlar to`plami ham mexanik sistemani hosil qiladi. Moddiy nuqtalar sistemasi nuqtalarining o`zaro joylashishi hamma vaqt o`zgarishsiz qolsa, bunday sistemaga absolyut qattiq jism deyiladi. Mexanik sistema yoki qatiq jism chekli yoki cheksiz sondagi moddiy nuqtalardan zarrachalardan tashkil topganligi uchun dinamikani o`rganishni moddiy nuqta dinamikasini o’rganishdan boshlash kerak bo’ladi. 4. Moddiy nuqtaning harakat differensial tenglamalari. Moddiy nuqta, massa, kuch, radius, vektor, trayektoriya, tezlik va tezlashish. Moddiy nuqtaning fazodagi holati biror koordinatalar sistemasida o’zining radius- vektori r bilan aniqlanadi. Nuqtaga ta’sir etuvchi F kuch nuqtaning holatiga, tezligiga va vaqtga bog’liq bo’lishi mumkin. Moddiy nuqtaga bir vaqtning o’zida bir necha kuchlar sistemasi n F F F ,..., , 2 1 ta’sir etayotgan bo’lsa, kuchlar ta’sirining bog’liqmaslik qonuniga asosan harakatni kuchlar sistemasining geometrik yig’indisi i F F kuch ta’siridan hosil bo’ladigan harakat deb qarash mumkin. (1-shakl). Shunday qilib, umumiy holda dinamikaning asosiy tenglamasini quyidagi ko’rinishda yozish mumkin: t dt r d r F dt r d m , , 2 2 (4.1) Nuqta massasi, radius-vektori va ta`sir etuvchi kuchlar orasidagi bog`lanishni ifodalovchi bu tenglama nuqta harakat differensial tenglamasining vektor ko’rinishini ifodalaydi. (4.1) tenglama uchta skalyar tenglamalar sistemasiga ekvivalent bo`ladi. Koordinatalar sistemasini tanlab (4.1) tenglamani tanlangan koordinatalar sistemasi o`qlariga proyesiyalab, har xil ko`rinishdagi skalyar tenglamalar sistemasinihosil qilish mumkin. Masalan (4.1) tenglamani qo’zg’almas dekarat koordinatalar sistemasi o`q-lariga proyeksiyalaymiz: , x F x m , y F y m , z F z m (4.2) Bu yerda z y x , , -lar tezlanishning koordinata o`qlaridagi proyeksiyalari, z y x F F F , , -lar ta`sir etuvchi kuchni o`sha o`qlardagi proyeksiyalari. Agar moddiy nuqtaning harakati tabiiy koordinatalar sistemasiga nisbatan qaralayotgan bo’lsa, (4.1) tenglamani tabiiy koordinatalar sistemasi o`qlariga pro- yeksiyalaymiz: 120 , F mw , n n F mw , b b F mw (4.3) Bu yerda b n F F F , , -lar kuchning urinma, bosh narmal va benormaldagi proyek- siyalari. Kinematikadan bizga ma’lumki: , 2 2 dt s d w , 1 2 2 dt ds w n . 0 b w ularni (4.3) tenglamamalarga qo`yamiz u holda , 2 2 F dt S d m , 2 n F dt dS m b F 0 (4.4) Bu erda -traektoriyaning berilgan nuqtasidagi egrilik radiusi. (4.4) tenglamalarning oxirgisidan ko’rish mumkinki, F -kuch urinma tekis- likda yotadi. Agar nuqtaning harakati tekislikda qaralayotgan bo`lsa, qutb koordinata- laridan foydalanish mumkin. Buning uchun (4.1) tenglamani qutb koordinatalariga proyeksiyalaymiz: , 2 r F r r m F r dt d r m 2 (4.5) Bu yerda F F r , -lar kuchning radius-vektor yo`nalishi va ungaper pendikulyar yo`nalishlardagi proeksiyalari. (4.1) tenglamani ixtiyoriy egri c hiziqli koordinatalar sistemasi (silindirik, sferik va h.k ) o`qlariga proyeksiyalash ham mumkin. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling