Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2-teorema.
- Nazorat savollari
2-teorema. Tekis shaklning o’z tekisligidagi ilgarilanma bo’lmagan har qanday chekli ko’chishini chekli aylanish markazi deb ataluvchi markaz atrofida bir marta burish bilan hosil qilish mumkin. Isbot. Tekis shaklning ixtiyoriy ikkita 1 1 B A va 2 2 B A kesmalar bilan aniqlangan 1 П va 2 П holatlari berilgan bo’lsin (170-shakl). Agar O chekli aylanish markazi mavjud bo’lsa, bu shunday nuqta bo’ladiki, bu nuqta 1 A va 2 A nuqtalardan bir xil uzoqlashgan bo’ladi, xudi shunday 1 B va 2 B nuqtalardan ham bir xil uzoqlashgan bo’ladi (170-shakl), ya’ni ; 2 1 OA OA 2 1 OB OB . Demak, O aylanish markazi 2 1 A A va 2 1 B B kesmalar o’rtalaridan chiqarilgan perpendikulyarning kesishish nuqtasi bo’lar ekan. O nuqta aylanish markazi ekanini ko’rsatamiz. Haqiqatdan ham, O A O A 2 1 , O B O B 2 1 , 2 2 1 1 B A B A bo’lgani uchun 2 1 2 1 OB B OA A . Demak, 1 1 B A kesmasi O markaz atrofida 2 1 2 1 OB B OA A burchakka burish bilan tekis 2 2 B A holatga va demak shaklni 1 П holatdan 2 П holatga o’tkazishi mumkin. Shuni aytish kerakki burchak 1 1 B A va 2 2 B A kesmalar orasidagi burchakka teng va bu burchak 1- teoremaga asosan qutbni tanlanishiga bog’liq emas. Isbotlangan ikkita teoremadan tekis shaklning o’z tekisligidagi harakati haqida quyidagi xulosaga kelish mumkin: 1) 1-teoremaga asosan tekis shaklning o’z tekisligidagi har qanday harakatini qutb deb ataluvchi nuqta bilan birgalikdaga chekli ilgarilanma ko’chishlari va qutb atrofidagi chekli burishlarining uzluksiz ketma-ketligidan iborat deb qarash mumkin. 1 П 1 В 1 A 2 A 2 П 2 B 3 П 3 A 169-shakl 1 П 1 В 2 A 2 П 2 B 1 A O 170-shakl 106 2) 2-teoremaga asosan tekis shaklning har qanday ilgarilanma bo’lmagan elementar ko’chishini oniy aylanish markazi deb ataluvchi markaz atrofida bir marta elementar burchakka burish bilan hosil qilish mumkin. Bundan quyidagicha xulosa qilish mumkin: tekis shaklning o’z tekisligidagi ixtiyoriy ilgarilanma bo’lmagan harakatini oniy aylanish markazlari atrofidagi elementar burishlar ketma-ketligidan iborat deb qarash mumkin. Tekis shaklning harakati davomida oniy aylanish markazining holati qo’zg’almas tekislikda ham, shaklga mahkamlanga tekislikda ham uzluksiz o’zgarib boradi. Oniy aylanish markazi atrofidagi aylanma harakat burchak tezligi ga oniy burchak tezlik, burchak tezlanishi ga oniy burchak tezlanish deyiladi. Tezlik vektori aylanish radiuslariga perpendikulyar bo’ladi (aylanish radiusi nuqtadan aylanish markazigacha bo’lgan masofa) (171-shakl). Tekis shaklning oniy aylanish markazi P nuqtaning qaralayotgan ondagi tezligi nolga teng bo’ladi. Tekis shaklning oniy aylanish markazini topish uchun uning ikkita nuqtasi tezligining yo’nalishini bilish yetarli. Bu nuqtalar tezliklaridan chiqarilgan perpendikulyarlarning kesishish nuqtasi oniy aylanish markazi bo’ladi. Oniy aylanish markazining qo’zg’almas tekislikda qoldirgan iziga qo’zg’almas sentroida, shaklga mahkamlangan tekislikda qoldirgan iziga qo’zg’aluvchi sentroida deyiladi (172-shakl). bilan qo’zg’almas sentroida, bilan qo’zg’aluvchi sentroidani belgilaymiz, oniy aylanish markazini bilan belgilaymiz. Qaralayotgan onda oniy aylanish markazining qo’zg’almas tekislikdagi o’rni bilan qo’zg’aluvchi tekislikdagi o’rni oniy aylanish markazi bilan ustma-ust tushadi (172-shakl). Cheksiz kichik t vaqtdan keyin oniy aylanish markazi boshqa nuqtaga o’tadi, va nuqtalar ajraladi. Qo’zg’almas sentorida qo’zg’almas O tekisligiga nisbatan qo’zg’amas egri chiziq bo’ladi. Qo’zg’aluvchi sentroida shaklga mahkamlangan tekislikka nisbatan qo’zg’almas, O tekislikka nisbatan qo’zg’aluvchi tekislik bilan birgalikda qo’zg’aluvchi yegri chiziq bo’ladi. Qo’zg’aluvchi va qo’zg’almas sentroidalarning urunish nuqtasi qaralayotgna onda oniy aylanish markazi bo’ladi. Tekis shaklning harakati vaqtida qo’zg’aluvchi sentroida qo’zg’almas sentroida ustida sirpanmasdan yumalaydi va ularning urunish nuqtasi qaralayotgan onda oniy aylanish markazi bo’ladi. Masalan, D disk d to’g’ri chiziq bo’ylab sirpanmasdan yumalayotgan bo’lsa, d to’g’ri chiziq qo’zg’almas sentroida, D disk aylanasi qo’zg’aluvchi sentroida bo’ladi, ularning urunish nuqtasi oniy aylanish markazi bo’ladi. 2. Tekis shakl nuqtalarining tezliklari 2 1 P 2 1 P 2 1 D d 173-shakl 1 2 1 A 2 A 3 A 3 n A z n P 171-shakl 2 P 1 O 172- shakl 107 174-shakl M r P M P A Tekis shaklning harakatini A qo’zg’almas koordinatalar sistemasiga nisbatan qaraymiz. Shaklning qutb nuqtasi P va ixtiyoriy nuqtasi M ning A koordinatalar sistemasiga nisbatan holati P va M radius- vektorlar bilan aniqlansin (174-shakl). U holda P , M va r vektorlar orasida quyidagi munosabat o’rinli: r p M . (8.22.1) Bu tenglikning ikala tomonini vaqt bo’yicha diferensiallaymiz: dt r d dt d dt d p M . (8.22.2) const r PM bo’lgani uchun r vektor shaklining harakati vaqtida faqat yo’nalishi bo’yicha o’zgaradli. Eyler formulasiga asosan r dt r d , bundan tashqari P P M M dt d dt d , . Natijada (8.22.2) tenglikdan quyidagi formulaga kelamiz: r P M yoki MP P M . (8.22.3) Tezliklarni qo’shish teoremasiga asosan tekis shakl ixtiyoriy M nuqtasining tezligi qutb nuqtasining p tezligi, ya’ni ilgarilanma harakat tezligi bilan qutb atrofidagi aylanma harakat r MP tezliklarining yig’indisiga teng. MP vektor MP kesmaga perpendikulyar bo’lib, shaklning aylanish tomoniga qarab yo’nalgan bo’ladi (175-shakl) va moduli PM MP ga teng. Demak, tekis shakl birorta P nuqtasining tezligi va bu nuqta atrofida aylanma harakat burchak tezligi berilgan bo’lsa, uning ixtiyoriy nuqtasining tezligini topish mumkin (175-shakl). Tezliklarni topishning boshqa usuli quyidagi teoremadan kelib chiqadi. 1-teorema. Agar tekis shakl bitta nuqtasining tezligi va boshqa bitta nuqtasi tezligining yo’nalishi berilgan bo’lsa, oniy aylanish markazidan foydalanib, tekis shakl ixtiyoriy nuqtasining tezligini topish mumkin. Isbot. Tekis shakl bitta A nuqtasining tezligi va boshqa bitta B nuqtasi tezligining yo’nalishi berilgan bo’lsin (176-shakl). A va B nuqtalardan ularning tezliklariga perpendikuliar to’g’ri chiziqlar chizamiz. Bu to’g’ri chiziqlarning kesishish nuqtasi P shaklning oniy aylanish markazi bo’ladi. P nuqtaga nisbatan A nuqtaning tezligi quyidagicha bo’ladi (176-shakl): PA A . Bundan, oniy burchak tezlik ni topamiz: P M M p 90 MP p 175-shakl M M A A B P 176-shakl 108 PA A . (8.22.4) Endi ixtiyoriy M nuqtaning tezligini topamiz: PA PM PM A M . (8.22.5) M tezlikning yo’nalishi PM vektorga perpendikulyar bo’ladi. (8.22.5) tenglikdan ko’rinib turibdiki, tekis shakl nuqtalarining ixtiyoriy paytdagi tezligi oniy aylanish markazidan nuqtagacha bo’lgan masofaga proporsional bo’lar ekan. Agar tekis shakl berilgan nuqtalarning tezliklari A va B lar parallel bo’lsa, yuqoridagi teorema ma’nosini yo’qotadi. Bunday holda quyidagi ikkita holdan bittasi o’rinli bo’ladi. 1) B A II bo’lib, A va B nuqtalar bitta umumiy perpendikulyarda yotmasin (177-shakl). Shakldan ko’rinib turibdiki bu holda oniy aylanish markazi cheksizlikda bo’ladi va (8.22.4) tenglikdan 0 . Demak, shakl bu holda oniy ilgarilanma harakatda bo’lar ekan. 2) B A II bo’lib, A va B nuqtalar bitta umumiy AB perpendikulyarda yotsin (178-shakl). Bu holda oniy aylanish markazini topish uchun A va B tezliklarning modullarini ham bilish kerak bo’ladi. A va B vektorlarning uchlari orqali to’g’ri chiziq o’tkazamiz. Bu to’g’ri chiziq bilan AB to’g’ri chiziqning kesishish nuqtasi oniy aylanish markazi bo’ladi (178-shakl). (8.22.5) formuladan: PB B PA A . Demak, bu holda tekis shakl ixtiyoriy nuqtasining tezligini topish uchun ikkala A va B nuqtalar tezliklarining ham yo’nalishi, ham moduli berilgan bo’lishi kerak. Agar B A bo’lsa, bu holda yana tekis shakl oniy ilgarianma harakatda bo’ladi. 2-teorema. Tekis shakl o’zgarmas kesmasi uchlarining tezliklarini kesma yo’nalishidagi proeksiyalari o’zaro teng. Isbot. AB kesma uchlarining tezliklari A va B bo’lsin (179-shakl). A va B nuqtalardan ularning tezliklariga perpendikulyarchiziqlar chizamiz, ularning kesishish nuqtasi P oniy aylanish markazi bo’ladi. Agar AB kesmaning oniy aylanish burchak tezligi bo’lsa, A va B nuqtalarning tezliklari PB PA B A , bo’ladi. Ularning AB kesmadagi proyeksiyalari quyidagicha bo’ladi: B A A 177- shakl A A B B p 178-shakl 109 , cos cos ) ( , cos cos ) ( h PB B B h PA A A B AB B A AB A bu yerda h 179-shakldan ko’rinib turibdiki P nuqtadan AB kesmagacha bo’lgan masofa. Demak, AB B AB A ) ( ) ( . 3. Tekis shakl nuqtalarining tezlanishlari Tekis shakl ixtiyoriy M nuqtasining tezligi (8.22.3) formulaga asosan quyidagicha topiladi: r P M , bu yerda M PM r nuqtaning P nuqtaga nisbatan radius-vektori (174-shakl). Bu tenglikning ikkala tomonini vaqt bo’yicha differensiallaymiz: ) ( ) ( dt r d r dt d dt d dt d P M . (8.23.1) dt d miqdor shaklning burchak tezlanish vektori bo’lib, bu vektor shakl tekisligiga perpendikulyar yo’nalgan bo’ladi. r dt r d Eyler formulasi, r va 0 r larni e’tiborga olib, quyidagini hosil qilamiz: r r r r dt r d 2 ) ( ) ( ) ( . Natijada (8.23.1) tenglik quyidagi ko’rinishga keladi: r r W W P M 2 ) ( . (8.23.2) r x W MP ) ( va r W n MP 2 ) ( (8.23.3) miqdorlar shaklning P nuqta atrofidagi aylanma harakatining urinma va markazga intilma (normal) tezlanishlarini ifodalaydi. Shunday qilib, (8.23.2) tenglik quyidagi ko’rinishga keladi: ) ( ) ( n MP MP P M W W W W (8.23.4) yoki MP P M W W W , (8.23.5) bu yerda ) ( ) ( n MP MP MP W W W . Shunday qilib, tekis shakl ixtiyoriy nuqtasining tezlanishi qutb nuqtasining tezlanishi bilan qutb nuqtasi atrofidagi aylanma harakatlari tezlanishlarining geometrik yig’indisiga teng. r va PM r bo’lgani uchun , ) ( MP W MP , 2 ) ( PM W n MP 4 2 PM W MA (8.23.6) bo’ladi. MP W vektor bilan PM radius orasidagi burchak quiydagicha topiladi: 2 ) ( ) ( n MP MP W W tg . (8.23.7) P A h B B A B A 179-shakl 110 Nazorat savollari 1.Qattiq jismning tekis-parallel harakati deb qanday harakatga aytiladi? 2.Aylanma harakatdagi nuqtaning tezligi nimaga teng? 3.Normal va urinma tezlanishlar qanday yo`naladi va ularning modullari nimaga teng? 4.A.Q.J. deb qanaqa jismga aytiladi? 5.Dalamber teoremasi nima haqda? 6.Shal teoremasi nima deydi? 7.Oniy aylanish markazi qaysi nuqtada joylashgan? 8.Tezliklarning oniy markazi qanday topiladi? 9.Tezlanishlarning oniy markazi qayerda joylashgan? 10.Tekis shakl nuqtasining tezligi nimaga teng? Xulosa Qattiq jismning tekis-parallel harakati mexanik harakatlarning bir turi bo`lib, amaliy masalalarda, fizik va texnikada ko`p uchraydi.Bunday harakat murakkab harakatlar qatoriga kiradi va uning kinematik xarakteristikalarini o`rganish amaliyotda o`ta muhim rol o`ynaydi.O`zgarmas tekis shaklning harakatini kinematik nuqtai nazardan qaraganda qo`zg`aluvchan tekislikning qo`zg`almas tekislikka nisbatan harakatini o`rganish kerak boladi.Bu masala nazariy mexanikaning asosiy masalalridan biri bo`lib, amaliyotga bevosita aloqasi mavjud. 10-Mavzu Nuqta dinamikasi. Asosiy tushunchalar. Nuqta harakatining differensiyal tenglamalari.Nuqta dinamikasining asosiy 111 masalalari. 1.1.Mavzuning texnologik modeli. 1.2. “Nuqta dinamikasi. Nuqta harakatining differensial tenglamalari. Nuqta dinamikasining asosiy masalalari ” mavzusining texnologik xaritasi. Ish Tingloichi faoliyatining O’quv soati – 2 soat Talabalar soni: 50 O’quv mashg’ulot shakl Ma’ruza (axborotli dars) Mavzu rejasi 1. Dinamika fani. Dinamika rivojlanishining qisqacha tarixi. 2. Mexanikaning asosiy qonunlari. 3. Mexanik kattaliklar sistemasi. 4. Moddiy nuqtaning harakat differensial tenglamalari. 5. Nuqta dinamikasining ikki asosiy masalasi . O`quv mashg`ulotning maqsadi Nuqta dinamikasining asosiy qonunlari va ikkita asosiy masalasi haqida, nuqta harakatining differensial tenglamalari haqida tushuncha berish. Pedagagik vazifalari: O’quv faoliyati natijalari: Nuqta dinamikasining asosiy qonunlari haqida tushuncha berish. Nuqta dinamikasining asosiy qonunlari haqida tushunchaga ega. Nuqta harakatining differensial tenglamalari haqida ma’lumot berish. Nuqta harakatining differensial tenglamalarini eslab qoladi va amaliyotga qo`llay oladi. Nuqta dinemikasining asosiy masalalari haqida tushuncha berish. Nuqta dinamikasining asosiy masalalarini yoddan biladi. O’qitish vositari O’UM,ma’ruza matni,rasmlar,plakatlar,doska O’qitish usullari Axborot ma’ruza,blis-so’rov, Pinbord texnikasi,aqliy hujum. O’qitish shakllari Frontal,kollektiv ish. O’qitish sharoiti Texnik vosiitalar bilan taminlangan,guruhda ishlash usulini qo’llash mumkin bo’lgan auditoroya Monitoging va baholash Og’zaki savollar,blis-so’rov 112 bosqich- lari O’qituvchi faoliyatining mazmuni mazmuni 1- bosqich (20min) 1.1 O`quv mashg`uloti mavzusi, savollarni va o`quv faoliyati natijalarini aytadi. 1.2 Baholash me’zonlari (2-ilova) 1.3 Pinbord usulida mavzu bo`yicha ma’lum bo`lgan tushunchalarni faollashtiradi. Pinbord usulida natijasiga ko`ra tinglovchilarning nimalarda adashishlari, xato qilishlari mumkinligining tashxizini amalga oshiradi (1-ilova). 1.4 Mavzuni jonlashtirish uchun savollar beradi. (3-ilova). Tinglaydilar. Tinglaydilar 2- bosqich Asosiy bo’lim. (50min) 2.1 Savol yuzasidan mini ma’ruza qiladi. 2.2 Ma’ruza rejasining hamma savollar bo`yicha tushuncha beradi (4-ilova). 2.3 Ma’ruzada berilgan savollar yuzasidan umumlashtiruvchi xulosa beradi. (5-ilva). 2.4 Tayanch iboralarga qaytiladi. 2.5 Talabalar ishtirokida ular yana bir bor takrorlanadi. Tinglaydilar. Tinglaydilar. UMK ga qarydilar UMK ga qarydilar Har bir tayanch tushuncha va iboralarni muhakama qiladilar. 3- bosqich Yakun lovchi (10min) 3.1 Mashg`ulot bo`yicha yakunlovchi xulosalar qiladi. Mavzu bo`yicha olingan bilimlarni qayerda ishlatish mumkinligi ma’lum qiladi. 3.2 Mavzu bo`yicha bilimlarni chuqurlashtirish uchun adabiyotlar ro`yxatini beradi. 3.3 Keyingi mavzu bo`yicha tayyorlanib kelish uchun savollar beradi. Savollar beradilar UMKga qaraydilar. UMK ga qarydilar Vazifalarni yozib oladilar. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling