Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari
Moddiy nuqta harakat miqdori momentining o’zgarishi haqidagi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3. Kuchning ishi. Kuch maydoni. Potensial energiya.
- 4. Nuqta kinetik energiyasining o`zgarishi haqidagi teorema.
- Nazorat savollari 1.
- 1.2. “ Moddiy nuqtaning tebranma harakati ” mavzusining texnologik xaritasi.
- 3. Moddiy nuqtaning qarshilik ko`rsatuvchi muhitdagi erkin tebranishi. 4. Moddiy nuqtaning qarshiliksiz muhitdagi majburiy tebranma harakati.
- Belgilar: MS-muommoli savol, MV- muommoli vaziyat, MT- muommoli topshiriq, MM- muommoli masala
- Mavzuni jonlantirish uchun blis-so’rov savollari
- 13-Mavzu. Moddiy nuqtaning to’g’ri chiziqli tebranma harakati.
Moddiy nuqta harakat miqdori momentining o’zgarishi haqidagi teoremadan foydalanib, yechiladigan masalalarga doir uslubiy tavsiyalar. Harakat miqdori momentidan foydalanib, masalalarni quyidagi tartibda yechish tavsiya etiladi: 1.Tegishli koordinatalar sistemasi tanlanadi. 2.Nuqtaga ta’sir etuvchi kuchlar (aktiv va passiv) shaklda tasvirlab olinadi. 3. Anuqtaga ta’sir etuvchi kuchlarning tegishli o’qlarga nisbatan momentlari yig’indisi topiladi. 4.Harakat miqdorining kordinata o’qlariga nisbatan momentlari topiladi. 5.Topilgan miqdorlar (15.4) tenglamalarga qo’yilib skalyar tenglamalar sistemasi hosil qilinadi. 6. Hosil qilingan tenglamalar sistemasidan so’ralgan noma’lumlar toiladi. 7.Agar nuqtaga ta’sir etuvchi kuch markaziy bo’lsa, (15.6) tenglamalardan foydalaniladi. 8. Ta’sir etuvchi kuchning biror o’qqa nisbatan momenti nolga teng bo’lsa, (15.8) tenglamadan foydalaniladi. 3. Kuchning ishi. Kuch maydoni. Potensial energiya. Kuch, massa, tezlik, tezlashish, kinetik va potensial energiya, to’la mexanik energiya. 1. Moddiy nuqtaga ta’sir etuvchi F kuchning moduli ham yo’nalishi o’zagaruvchi bo’lishi mumkin. Moddiy nuqta ixtiyoriy F kuch ta’siridan C egri chiziq bo’ylab 1 holatdan 2 holatga ko’chsin (38- shakl). 1 2 yoyni n ta ixtiyoriy bo’lakchalarga ajratamiz. Ixtiyoriy k bo’lakchaning uzunligini k S bilan belgilaymiz. n etarlicha katta bo’lganda k S yoyni to’g’ri chiziqli kesmasi bilan almashtirish mumkin. Nuqta to’g’ri chiziq bo’ylab ko`chganda unga ta’sir etuvchi F kuchning bajargan ishi quyidagicha hisoblanadi. (38a-shakl). k k k k Cos S F A d , (16.1) 146 Bu yerda - ko`chish bilan kuch orasidagi burchak. Bu tenglikni skalyar ko`payitma ko`rinishida ham yozish mumkin. Moddiy nuqtaning 1 2 ko`chishda unga ta’sir etuvchi F kuchning bajargan ishi Cos S F k k elementar ishlar yig`indisiga teng ya`ni . 1 2 , 1 k k k n k Cos S F A Bo`lakchalarning soni cheksiz oshganda ularning uzunliklari cheksiz kamayadi deb bajarilgan ishning aniq qiymatini yuqoridagi tenglikda o`tib topamiz, ya`ni . 1 0 2 , 1 k k k n k S n Cos S F A Lim k Yuqoridagi munosabat 1 2 yoy bo`yicha olingan integralni ifodalaydi va quyidagicha yoziladi: . 2 1 2 , 1 dS FCos A S (16.3) Nuqtaga ta`sir etuvchi F kuchning cheksiz ko`chishda bajargan ishiga elementar ish deyiladi va quyidagicha yoziladi: 4. Nuqta kinetik energiyasining o`zgarishi haqidagi teorema. 1. Nuqta massasi bilan uning tezligi kvadrati ko`payitmasi yarmiga nuqtaning kinetik energiyasi deyiladi. Nuqta kinetik energiyasining o`zgarishini qaraymiz. Buning uchun dinamikaning asosiy tenglamasini olamiz K M M k F k d 1 k M k S a) B M 1 M F k d 2 M C b) B M r d C F c) 38-shakl 147 , F dt d m bu erda F - nuqtaga ta`sir etuvchi hamma kuchlarning teng ta`sir etuvchisi, m nuqtaning massasi. Bu tenglikning ikkala tarafini r d ga skalyar ko`paytiramiz, ya`ni . A d r d F r d dt d m (17.1) (17.1) tenglikning o`n tomoni F kuchning A d elementar ishini ifodalaydi, chap tomoning ko`rinishini o`zgartiramiz: . 2 2 m d d m d dt r d m r d dt d m Bularga asosan (17.1) tenglik quyidagi ko`rinishga keladi: . 2 2 r d F A d m d (17.2) (17.2) tenglik kinetik energiya bilan elementar ish orasidagi differensial bog`lanishni ifodalaydi yoki nuqta kinetik energiyasining o`zgarishi haqidagi teoremaning differensial ko`rinishini ifodalaydi: Teorema. Nuqta kinetik energiyasining differensiali nuqtaga ta`sir etuvchi kuchning elementar ishiga teng. (17.2) tenglikning ikkala tomonini dt ga bo`lib, (16.10) va (16.11) ifodalarni etiborga olib, quyidagi tenglikni hosil qilamiz: , 2 2 N m dt d (17.3) ya`ni nuqta kinetik energiyasining hosilasi nuqtaga ta`sir etuvchi kuchning quvvatiga teng. Endi nuqtaning chekli ko`chishida uning kinetik energiyasining o`zgarishini qaraymiz. Nuqta boshlang`ich 0 t t paytda 0 holatda bo`lib, tezligi 0 bo`lsin, ixtiyoriy t paytda holatga ko`chib, tezligi bo`lsin (44-shakl). U holda (17.2) tenglikning chap tomonidan , 0 , o`ng tomonini 0 ko`chish bo`yiga integrallaymiz, natijada r d F S m m 0 2 2 2 0 2 (17.4) yoki . 0 2 2 2 0 2 A m m (17.5) (17.5) nuqta kinetik energiyasining o`zgarishi haqidagi teoremani chekli yoki integral ko`rinishini ifodalaydi. M F 0 0 M 44-shakl 148 Teorema. Nuqtaning bir holatdan boshqa holatga ko`chishida kinetik energiyasining o`zgarishi unga ta`sir etuvchi kuchning ko`chishda bajargan to`la ishiga teng. 2. Energiya integrali. Nuqtaga ta`sir etuvchi hamma kuchlar potensialli bo`lsin, u holda teng ta`sir etuvchi kuchning elementar ishi d du r d F bo`ladi va (17.2) tenglik quyidagi ko`rinishga keladi , 2 2 d m d bundan (17.6) , , , 2 2 h z y x m bu yerda h integrallash o`zgarmasi va u boshlang`ich shartlardan topiladi, ya`ni , , , 2 0 0 0 2 0 z y x m h (17.7) ya`ni h o`zgarmas nuqtaning boshlang`ich to`la mexanik energiyasiga teng. (17.6) integral nuqtaga ta`sir etuvchi kuchlar faqat potensialli bo`lgan holdagina o`rinli. Agar nuqtaga ta`sir etuvchi kuchlardan bittasi potensialli bo`lmasa ham (17.6) tenglik bajarilmaydi. Masalan, qarshilik kuchi to`la mexanik energiyaga qanday ta`sir ko`rsatishini qaraymiz. Faraz qilaylik moddiy nuqtaga potensialli kuchlar bilan birga k F qarshilik kuchi ham ta`sir etsin. Potensialli kuchlarning bajargan ishi d ga teng, k F kuchining bajargan ishi r d F k ga teng. U holda (17.2) tenglik quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: . 2 2 r d F d m d k Bundan . 2 1 2 k F m dt d Qarshilik kuchi bilan nuqtaning tezligi orasidagi burchak 180 ga teng shuning uchun . 180 1 k k k F Cos F F Natijada 0 2 1 2 k F m dt d (17.8) To`la energiyaning vaqt bo`yicha hosilasi manfiy, demak qarshilik kuchi ta`siridan nuqtaning to`la mexanik energiyasi kamayadi yoki energiyaning sochilishi sodir bo`ladi. Qarshilik kuchining quvvati 1 k k F F to`la mexanik energiyaning kamayishini xarakterlaydi. Agar qarshilik kuchining moduli x b (chiziqli qavushqoq) bo`lsa M k F F 45-shakl 149 . 2 2 2 2 1 x b x b F k bo`ladi. 2 2 x b miqdorga Releyning diesinativ funksiyasi deyiladi va energiyaning sochilish o`lchovini bildiradi. Nazorat savollari 1. Moddiy nuqta va uning massasi tushunchalarini ta’riflang. 2. Nuqtaning harakat miqdori deb nimaga aytiladi? 3. Nuqta harakat miqdorining momenti nimaga teng? 4. Nuqtaning kinetik energiyasi deb nimaga aytiladi? 5. Kuchning elementlar va to`la ishi nimaga teng? 6. Potensiyalli kuch maydoni ta’rifini bering? 7. Potensiyal energiya deb nimaga aytiladi? 8. To`la energiya nimaga teng? 9. Nuqta harakat miqdorining o`zgarishi haqidagi teoremani ta’riflang? 10. Nuqta kinetik energiyasining o`zgarishi haqidagi teorema qanday yoziladi? 11. Nuqta harakat miqdori momentining o`zgarishi haqidagi teorema nima deydi? Xulosa Moddiy nuqtaning harakat miqdori, harakat miqdorining momenti, kinetik energiyasi tushunchalari mexanikaning asosiy tishinchalaridir. Nuqta dinamikasining umumiy teoremalari Nyutonning ikkinchi qonunidan kelib chiqadi. Potensiyalli kuch maydonida nuqtaning to`la mexanik energiyasi o`zgarmasdir. 150 1.2. “ Moddiy nuqtaning tebranma harakati ” mavzusining texnologik xaritasi. Ish bosqich- lari O’qituvchi faoliyatining mazmuni Tingloichi faoliyatining Mazmuni 13- Mavzu Moddiy nuqtaning to`g`ri chiziqli tebranma harakati. O’quv soati – 2 soat Talabalar soni: 50 ta O’quv mashg’ulot shakli Ma’ruza (axborotli dars) Mavzu rejasi 1. Moddiy nuqtaga ta’sir etuvchi kuchlar va tebranma harakat turlari. 2. Moddiy nuqtaning qarshiliksiz muhitdagi erkin tebranishi. 3. Moddiy nuqtaning qarshilik ko`rsatuvchi muhitdagi erkin tebranishi. 4. Moddiy nuqtaning qarshiliksiz muhitdagi majburiy tebranma harakati. O`quv mashg`ulotning maqsadi Moddiy nuqtaning garmonik tebranma harakati, so`nuvchi tebranma harakati va majburiy tebranma harakatlari haqida tushuncha berish. Pedagagik vazifalari: O’quv faoliyati natijalari: Nuqtaning garmonik tebranma harakati haqida tushuncha berish. Garmonik tebranma harakat haqida tushunchaga ega. Nuqtaning so`nuvchi tebranma harakati haqida tushuncha berish. Nuqtaning so`nuvchi tebranma harakati tushunchasini eslab qoladi. Nuqtaning majburiy tebranma harakati haqida mufassal ma’lunot berish. Nuqtaning majburiy tebranma harakati haqida bilimga ega va uni amaliyotga qo`llay oladi. O’qitish vositari O’UM,ma’ruza matni,rasmlar,plakatlar,doska O’qitish usullari Axborot ma’ruza,blis-so’rov,Pinbord texnikasi, aqliy hujum O’qitish shakllari Frontal,kollektiv ish. O’qitish sharoiti Texnik vosiitalar bilan taminlangan,guruhda ishlash usulini qo’llash mumkin bo’lgan auditoroya Monitoging va baholash Og’zaki savollar,blis-so’rov 151 1- Mavzuga bosqich (20min) 1.1.O`quv mashg`uloti mavzusi, savollarni va o`quv faoliyati natijalarini aytadi. 1.2.Baholash me’zonlari (2-ilova) 1.3.Pinbord usulida mavzu bo`yicha ma’lum bo`lgan tushunchalarni faollashtiradi. Pinbord usulida natijasiga ko`ra tinglovchilarning nimalarda adashishlari, xato qilishlari mumkinligining tashxizini amalga oshiradi (1-ilova). 1.4.Mavzuni jonlashtirish uchun savollar beradi. (3-ilova). Tinglaydilar. Tinglaydilar 2- bosqich Asosiy bo’lim. (50min) 2.1 Savol yuzasidan mini ma’ruza qiladi. 2.2 Ma’ruza rejasining hamma savollar bo`yicha tushuncha beradi (4-ilova). 2.3 Ma’ruzada berilgan savollar yuzasidan umumlashtiruvchi xulosa beradi. (5-ilva). 2.4 Tayanch iboralarga qaytiladi. 2.5 Talabalar ishtirokida ular yana bir bor takrorlanadi. Tinglaydilar. Tinglaydilar. UMK ga qarydilar UMK ga qarydilar Har bir tayanch tushuncha va iboralarni muhokama qiladilar 3- bosqich Yakun lovchi (10min) 3.1 Mashg`ulot bo`yicha yakunlovchi xulosalar qiladi. Mavzu bo`yicha olingan bilimlarni qayerda ishlatish mumkinligi ma’lum qiladi. 3.2 Mavzu bo`yicha bilimlarni chuqurlashtirish uchun adabiyotlar ro`yxatini beradi. 3.3 Keyingi mavzu bo`yicha tayyorlanib kelish uchun savollar beradi. Savollar beradilar UMKga qaraydilar. UMK ga qarydilar Vazifalarni yozib oladilar. 152 13-Ma’ruza Moddiy nuqtaning to`g`ri chiziqli tebranma harakati. Reja: 1. Moddiy nuqtaga ta’sir etuvchi kuchlar va tebranma harakat turlari. 2. Moddiy nuqtaning qarshiliksiz muhitdagi erkin tebranishi. 3. Moddiy nuqtaning qarshilik ko`rsatuvchi muhitdagi erkin tebranishi. 4. Moddiy nuqtaning qarshiliksiz muhitdagi majburiy tebranma harakati. Adabiyotlar: [1],359-378 sah, [5], 283-302 sah. [7], 3-bob. Tayanch iboralar: Qaytaruvchi kuch, markaziy kuch , bikrlik koeffitsiyenti,tebranishlar fazasi, takrorlik, doiraviy chastota, faza, tebranish dekrementi, xos tebranishlar, majburiy tebranishlar. Belgilar: MS-muommoli savol, MV- muommoli vaziyat, MT- muommoli topshiriq, MM- muommoli masala Baholash mezoni : Har bir savol javobiga – ball Har bir qo’shimcha fikrga – ball Har bir javobni to’ldirishga – ball Mavzuni jonlantirish uchun blis-so’rov savollari: 1. Qaytaruvchi kuch deb nimaga aytiladi? 2. Garmonik tebranma harakat deb nimaga aytiladi? 3. Tebranishlar fazasi deb nimani tushunasiz? 4. Tebranishlar amplitudasi nima? 5. Tebranishlar davri nima? 6. Rezonans hodisasi qachon ro`y beradi? 153 Insert sxemasi bo’yicha mavzuni o’qib chiqing va jadvalni to’ldiring. № Asosiy tushunchalar Belgi 1 Moddiy nuqta. 2 Markaziy kuch. 3 Qaytaruvchi kuch. 4 Garmonik tebranma harakat. 5 Tebranishlar amplitudasi. 6 Tebranishlar chastotasi. 7 Doiraviy chastota, faza. 8 Tebranishlar davri. 9 Tebranma harakat grafigi. 10 So`nuvchi tebranma harakat. 11 Tebranishlar dekrementi. 12 Uyg`otuvchi kuch. 13 Rezonans hodisasi. Insert jadvali qoidasi. V - avval olgan bilimiga to’g’ri keladi. + - Yangi ma’lumot. – - olgan bilimiga qarama-qarshi. ? – tushunarsiz, 154 13-Mavzu. Moddiy nuqtaning to’g’ri chiziqli tebranma harakati. Bu bobda moddiy nuqtaning to’g’richiziqli tebranma harakatlari qaraladi: moddiy nuqtaning qarshiliksiz va qarshilik ko’rsatuvchi muhitdagi erkin va majbu- riy tebranishlari Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling