Aniqlash usullari

E=V(V/S), (2.17)

bu erda: V - koeffitsient.

Ravne yorig‘i yuzasiningradon aktivligi 0,9—22,9 kBk/m³ oraliqda o‘zgargan bo‘lsa, uning eksxalyasiya tezligi esa 1—42 mBk/m^∙sek intervalda aniqlangan.

Amerikaliklar passiv metod yordamida tuproqning RET tezligini 5,0-6,7 mBk/m²∙cek diapazonda aniqlashdi [108]. Amerikalik R.Kotrappa [109] granit materiallarning RET ini aniqlash uchun 4 litrli radon kamerasi va elektret detektordan foydalangan. Granit materiallarning eksxalyasiya aktivligi quyidagi birliklarda aniqlangan: 20-30 Bk/m²∙kun; 0,56-0,82 Bk/kun va 1,01-1,50 Bk/kg∙kun.


2.5-расм. Тупроқ намлигинннг ошиши билан РЭТ ўртасидаги боғланиш эгри чизиқларининг ўзгариши I- (2.13-формула) ва II-(2.9-формула).
Pokistonlik olimlar [110, 131] tomonidan — tuproq, loy va g‘isht kabi materiallarning RETi SR-39 detektori bilan o‘lchangan. Tuproq namligi 0%-45% oshganda eksxalyasiya o‘zgarishi o‘rganilgan. RET qiymati Abu-Jarad (2.9) [99] va SHafiur-Raxmon (2.13) [100] taklif qilgan formulalar yordamida topilgan. Bu ikki (2.9) va (2.13) formulaning farqi shundaki, (2.13) formulada radonning teskari diffuziyasi hisobga olingan.

2.5-rasmda I va II egri chiziqlar mos ravishda (2.13) va (2.9) formulalarga tegishli bo‘lib, tuproqning namligi 0-45 % ni tashkil qilganda RET tezligining o‘zgarishini ko‘rsa bo‘ladi. I va II yoysimon chiziqlardan ko‘rinadiki, tuproq namligi oshishi (0-15%) bilan uiing RET ham ortib boradi, namlik 15 -30% bo‘lganda, RET tezligi maksimal qiymat 350 va 400 mBk/m²∙st ga erishadi va namlik 45% bo‘lganda RET qiymati 15-20% kamayadi.

(2.13) va (2.9) formulalardan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, radonning teskari diffuziyasi natijasida RET qiymati 6—13% ga kamayar ekan.

Tuproqlarning RETini aniqlash uchun chex olimlariga to‘rtta tajriba uchastkasi ajratildi [111]. Bir yil davomida har xil ob-havo sharoitida tuproq yuzasi va tuproq yuzasidan 10 sm chuqurlikdagi RET ssinsilyasion yacheykalar yordamida o‘lchandi. Dubnitsa (Dubnice) uchastkasining yuza va 10 sm chuqurlikdagi RETining o‘rtacha qiymati mos ravishda: 3,5-10,7 mBk/m²∙sek va 7,4-46,9 mBk/m²∙sek atrofida bo‘lsa. ularning radon aktivligi 11,8-19,7 kBk/m³ va 21,4-26,3 kBk/m³ ni tashkil etgan. Ruzena (Ruzena) uchastkasining yuza RETi 70,9-208,5 mBk/m²∙sek atrofida, radon aktivligi esa 68,9-224,9 kBk/m³ bo‘lgan. Mualliflar fikriga ko‘ra, yil fasllarining o‘zgarishi, ya’ni tuproq haroratining ortishi RETning ko‘payishiga olib kelarkan. Masalan, mart va sentyabrь oylarida o‘lchangan tuproq yuza RETi mos ravishda 2 va 8,8 mBk/m²∙sek bo‘lsa, xuddi shu tajriba 10 sm chuqurlikda takrorlanganda (sentyabrь/mart) nisbat 6 marta farq qilgan.

Tuproq yuzasi tarqatayotgan RETni o‘lchash uchun rossiyaliklar maxsus xona-poligonda tajriba o‘tkazishgan [112]. Tuproq ustiga ko‘mir detektorli radon kamerasi zich mahkamlangan. Ko‘mir detektor aktivligi ssintillyasion radon o‘lchagichi RGG-01T [113] yordamida o‘lchangan. Tuproq yuzasi aktivligi 50-400 Bk/m³, RET qiymati esa 10,8—19,1 Bk/m²∙st atrofida aniqlangan. Tajriba mualliflari, radon eksxalyasiya tezligiga muxitning harorati to‘tri ta’sir qilishini, atmosfera bosimi esa RET qiymatiga ta’sir etmasligini qayd qilishgan. Stavropolь (Rossiya) o‘lkasida olib borilgan dala o‘lchashlarida [114] RETning o‘rtacha qiymati 900 Bk/m²∙st ni tashkil qilgan bo‘lsa, ba’zi joylarda radonning chiqish tezligi 16200 Bk/m²∙st bo‘lgan.

Polьsha tuprog‘ining RETi dala sharoitida, hajmi 2∙10⁴ sm³ (Ø=35 sm va h=20 sm) bo‘lgan metall kamera va ko‘mir detektorlari bilan o‘lchangan [115]. Ko‘mir aktivligi esa suyuq ssintillyasion usulda o‘lchangan va tuproqdagi RET 2,0-50 mBk/m²∙sek va tog‘ jinslaridagi RET esa 0,4-79,4 mBk/m²∙sek atrofida ekanligi aniqlangan.

YApon olimlari [116], tashqi ob-havo omillari xalaqit bermasligi uchun hajmi 1,4∙10⁴ sm³ (Ø=27 sm va h=25 sm)li radon to‘plash kamerasini xona ichkarisida tuproq yuzasiga o‘rnatishdi. Ma’lum vaqtdan keyin kameradagi havo, ionlashtiruvchi kameraga haydalgan. Xona tuprog‘ining RETi 0,12—0,16 Bk/m²∙sek atrofidaligi aniqlangan bo‘lsa, muhit bosimi RET kattaligiga teskari ekanligi ma’lum bo‘ldi. Masalan, muhitning bosimi 100000 Pa dan 102000 Pa ga oshganda, uning RETi 0,17 Bk/m²∙sek dan 0,12 Bk/m²∙sek ga kamaygan. Xuddi shunday vaziyat, ya’ni radon chiqishi bilan muhit bosimi orasidagi teskari oog‘lanish slovenlarning ishida [117] ham kuzatilgan. Bu erda tuproqning bosimi 98000 Pa ga dan 100000 Pa ga ko‘tarilganda, RET qiymati 12 dan 5 mBk/m²∙sek ga kamaygan.

Tog‘ va qurilish materiallarining tabiiy aktivligi va radon eksxalyasiyasini aniqlash bo‘yicha hind olimlari ko‘p izlanishlar olib borishgan [118 — 122]. Hindistonning turli shtatlaridan yig‘ilgan 17 ta granit namunalarning (5x5x2,5 sm³; 120-150 g) aktivligi, laboratoriya sharoitida 24 soat davomida ekspozitsiya qilingan [118]. So‘ngra kameraga yig‘ilgan radon gazi ssintillyasion yacheykaga haydalgan. Granit namunalarning RHA si -60-485 Bk/m³, ularning RETi esa 0,24±0,01-2,07±0,07 Bk/m²∙st atrofidaligi (2.8) ifodadan aniqlangan. Namunalardagi toriy va uranning solishtirma aktivliklari gamma-spektrometrik usulda mos ravishda 17-212 Bk/kg va 17-195 Bk/kg atrofida ekanligi topilgan. Mahur A.K., and et a1. (Maxur A.K. va uning izdoshlari) o‘z ishlarida [119] shag‘al namunalarni Jarkent (Jharkand) uran shaxtasidan uzoq bo‘lmagan joydan to‘plagan. Maydalangan namunalar (m=100 g) kameralar (Ø=7 sm, h=4,5 sm) ichiga joylashtirilib, LR-115 detektori yordamida 100 kun ekspozitsiya qilingan. Aktivliklari 3794,3-4891,4 Bk/m³ bo‘lgan namunalarning RET qiymatlari (2.9) ifodadan - 364,1-1758,6 mBk/m²∙st intervaldagi aniqlangan. Hindistonning shimoliy Aravali (Aravali) shtatidan yig‘ilgan tosh va tuproq namunalarining aktivliklari LSHda o‘lchangan [120]. Tajriba usuli [119] ish usuli singari bo‘lib, toshlar aktivligi va RETga mos holda 729-1958 Bk/m³ va 0,68-1,59 Bk/m²∙st, tuproq aktivligi va RET esa 806-1325 Bk/m³ va 0,49-1,11 Bk/m²∙st atrofida bo‘lgan. Kumar A.K. (Kumar A.K.), [119] ish metodini qo‘llab Panjob (Runjob) tuprog‘ining RETi 0,22-1,28 Bk/m²∙st oraliqdaligini aniqlagan [121]. Jaypur (Jaipur) va Rojastan (Rajastan) tuprog‘ining aktivligi o‘lchanganda, uning qiymati 294,2-868,4 Bk/m³, RET esa 0,15-0,31 Bk/m²∙st oraliqsa ekanligi ma’lum bo‘ldi [122].

Falastinliklar tsmonidan [123] gamma-spektrometriya usul yordamida 40 ta granit materiallarning aktivligi va ularning RETi o‘lchanilgan. Granit materiallar tarkibida ²²⁶Ra va ²³²Th aktivliklarigi mos holda 18,6-151,2 va 28,8-211 Bk/kg, ²²²Rn eksxalyasiya qiymatlari 0,16-1,27 Bk/m²∙st oralig‘ida topilgan.

Iroq Kurdistonida [124] LSHda, tuproq namunalarining RETi o‘lchangan. Namunalar hajmi kamera hajmidan katta (V_namn>V_kam) bo‘lgani uchun teskari diffuziya jarayoni hisobga olingan:

V_namn/V_kam (2.18)

bu erda: λ- emirilish doimiysi, st^-1; V_namn va V_kam - namuna va kamera hajmi, m³; r - tuproqning g‘ovakligi va uni aniqlash ifodasi: