B. O. Bekn azarov
Download 4.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Nafas olish
- va boshq. NADPH Fotosintezning yoniglik. 02 VII.13-rasm.
|
253 13,9% 0 2 bo‘lsa limonda ushbu ko‘rsatkichlar mos ravishda 8,5% va 11,5% miqdomi tashkil qiladi. 0 ‘simlikning rivojlanishida faqatgina uning yer ostki organlarida birmuncha 0 2 yetishmasligi sezilib turadi. Tuproqda suv ko‘p boMgan holatlarda, shuningdek, qatqaloqli sharoitlarida 0 2 kam boMganligi tufayli bijgMsh jarayoni ustunlik qila boshlaydi. Buning natijasida hujayralarda spirt to‘plana boshlaydi. Buning natijasida o‘simlik ildizlari chiriydi va u nobud boMadi. Doimiy ravishda kislorod yetishmasligi sharoitida o‘suvchi o‘simliklarda ushbu holga nisbatan birqancha moslanishlar vujudga kelgan (VII.12-rasm). Masalan, ular poyalari va ildizlarida parenximalaming mavjudligi, nitratlar kislorodidan foydalanish (nitratli nafas olish), achish mahsulotlarini (etanol, sut kislotasi) chiqarilishi va ulardan moddalar almashinuvida foydalanish mexanizmlarining mavjudligi shular
jumlasidandir. VII.12-rasm. Suli maysalarining nafas olish jarayonida kislorod yutishiga havodagi kislorod miqdorining ta’siri (V. Djeyms, 1956). (Havodan kislorodyutilishiningjadalligi nisbiy birlik sifatida qabul qilingan). Atmosferada faqat toza kislorod boMgan holatida o‘simliklarning nafas olish jadalligi susayadi va bu holat uzoq davom etsa o‘simlik halok boMadi. Ushbu holat o‘simlik hujayralarida ko‘plab erkin radikallaming hosil boMishi, membrana lipidlarining jadal oksidlanishi tufayli moddalar almashinuvi jarayonlarining buzilishi natijasida yuzaga keladi.
Qishloq xo‘jaligi amaliyotida o‘simliklar ildizlariga kislorod yetishmasligining oldini olish uchun doimiy ravishda tuproqlami 254 yumshatish tadbirlari o‘tkazilib turilishi lozim va bu tadbir yuqori hamda sifatli olishning asosiy garovlaridan biridir. CO
gazining ta’siri. 0 ‘simlik hujayralarida oxirgi mahsulot sifatida C 0 2 miqdorining ko‘payib ketishi nafas olish jadalligini pasaytiradi. Chunki hujayralarda CG2 miqdorining ko‘payib ketishi dekarboksillanish jarayoni to‘xtaydi, N O K kamayadi va CO 2 gazining ajralishi kamayib, suksinatdegidrogenaza fermenti faolligi ham keskin pasayib ketadi. Shuningdek, C 0 2 yogMarda yaxshi eriganligi uchun uning hujayralarda ko‘payib ketishi membranalar o‘tkazuvchanligiga salbiy ta’sir qilishi mumkin. 0 ‘simliklarga ushbu gazning narkotik ta’siri ham boMishi mumkin. Anaerob sharoitda o‘simliklar metabolizmi CO 2 tufayli boshqariladi degan fikrlar ham yo‘q emas. Barglardagi C 0 2 gazining yuqori miqdori uning og‘izchalarining yopilishiga olib kelib nafas olish jarayoniga ham ta’sir qilishi mumkin. Atmosfera havosida ushbu gaz miqdorining ko‘payishi o‘simlik to‘qimalarida nafas olish tezligining pasayishiga olib keladi. Shuning uchun ham urug‘ po‘stida C 0 2 qanchalik ko'p boMsa, u o‘zining unib chiqish qobiliyatini shunchalik yo‘qotmaydi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari saqlanayotgan omborlarida meva va poliz mahsulotlarining uzoq saqlanishi, muhitdagi C 0 2 miqdoriga bog‘liq, ya’ni ushbu gaz miqdorining ko‘p bo‘lishi ularning nisbatan uzoq saqlanishiga olib keladi.
Binobarin to‘qimalarda C 0 2 miqdorining ko‘p boMishi urugMaming uzoq vaqt tinim holatida boMishiga yordam beradi. Haroratning ta’siri. Nafas olishga bevosita ta’sir etuvchi omillardan biri bu haroratdir. Nafas olish jadalligida haroratning uch chegarasi mavjud, ya’ni minimal, maksimal va optimal. Ammo bu holat har bir tur o‘simlik uchun turlichadir. Masalan, minimal harorat archa va qarag‘ayda -25°C boMsa, issiqsevar o‘simliklarda bu ko‘rsatkich 0°C atrofida. Haroratning ma’lum darajasigacha nafas olish jadalligi kim yoviy reakyiyalaming borishiga nisbatan yaratilgan Vant G off qoidasiga bo‘ysunadi ya’ni haroratning har 10°C oshishi jarayon jadalligining ikki marotaba ortishiga olib keladi. Masalan, haroratning 0°-20°C ortishi nafas olish jadalligini ikki-uch baravar oshiradi (Q = 2- 3). Ammo bu holning ham chegarasi mavjud, ya’ni harorat 20°C ko‘rsatkichdan yuqori boMganda Q )0 ham pasayadi. K o ‘pchilik o‘simliklarda haroratning 50°C - 55°C darajasi nafas olish jadalligining pasayishiga va o‘siniiikning qattiq zararianishiga olib keiadi. Buning sabablaridan biri yuqori haroratlarda kislorodning suyuqliklarda yaxshi 255 erimasligi bo‘lishi mumkin. Shuningdek, nafas olishga haroratning ta’siri boshqa ta’sirlar, masalan, atmosfera havosida kislorodning kamayishi yoki karbonat angidrid gazining ortishi bilan borishi mumkin. Har bir tur o‘simlik uchun haroratning yuqori pastki chegaralari mavjud. Masalan, sovuq iqlim o‘simliklari (ignalilar,yel, qarag‘ay) uchun ushbu ko‘rsatkichning pastki chegarasi -25°C. Haroratning yuqori chegarasi fotosintez jarayoniga nisbatan 5-10°C yuqori boMadi va ko‘pchilik hollarda 45-55°C atrofida boMadi. Umuman ko‘pchilik o‘simliklar uchun nafas olish jadalligi uchun muqobil maksimal harorat, 45-55°C atrofida boMadi. Bu ulaming oqsillarining xususiyatlariga bogMiqdir. Haroratning ushbu darajasi deyarli barcha biokimyoviy reaksiyalar va fermentlaming eng yuqori faolligi uchun qulaydir. Haroratning muqobil ta’siri uning ta’sir etish vaqtiga ham bogMiq. Masalan, grechka o‘simligida haroratning muqobil ta’siri 116,60°C haroratda 30 davomida boMsa, 44°S haroratda 2 soat, 42°C ko‘rsatkichda esa 6 soatga teng. Suv rejim i. 0 ‘simlik to‘qimalarida suv balansining o‘zgarishi nafas olish jadalligiga ta'sir qiluvchi asosiy omillardan biridir. 0 ‘simliklaming birlamchi suv tanqisligida to‘qimalarda nafas olish tezlashadi, keyinchalik esa pasayadi. 0 ‘simliklar maysalariga to‘satdan suv yetishmaganda nafas olish jadalligi qisman oshishi mumkin. To‘qimalardagi suv miqdorining nafas olish jadalligiga ta’sirini urugMar misolida yaqqol ko‘rish mumkin. Masalan, quruq urugMarning (10-11% H 2 O) nafas olishi deyarli sezilarli emas. Pishmagan urugMarda suv ko‘p boMishligi sababli nafas olish kuchli boMadi. Pishgan urugMarda suv miqdori -10% boMadi. Shuning uchun ham ushbu sharoitda nafas olish jadalligi pasayib, urug‘ uzoq vaqt o‘z unuvchanligini yo‘qotmasdan saqlanadi. Ivitilgan urugMarda esa aksincha nafas olish jadalligi oshadi va unish boshlanadi. Masalan, urugMar namligining 14-15% boMishi nafas olish jadalligini quruq urugMardagiga nisbatan 4-5 marta oshiradi. UrugMar namligini 30-35% ga oshirish nafas olish jadalligini 103 marotabagacha oshirishi mumkin. Ammo bunda haroratning ta’siri ham kattadir. Masalan, bir xil namlik darajasining 0-10°C haroratdagi nafas olish jadalligiga ta’siri 18-25°C haroratdagiga nisbatan past boMadi. Urug‘ning unuvchanligini uzoq vaqt saqlash uchun, uning namlik chegarasini oshishiga yoM qo‘ymaslik zarur. 256
Shuni alohida takidlab o‘tish lozimki urug‘lar namligining yuqori bo‘lishi ulaming yonib ketishiga ham olib keladi. Bu ayniqsa moyli o‘simliklarda ko‘p uchraydi. Shuning uchun ham respublikamiz qishloq xo‘jaligining asosiy texnik ekini boMgan paxta hosilini xirmonlashdan oldin uning namligi laboratoriyalarda yaxshilab tekshiriladi va namlik chegarasi -10% boMgandagina paxta hosilini xirmonlashga (buntlashga) tavsiya qilinadi. Paxta qabul qilish zavodlarida bitta paxta xirmoniga odatda 35-700 t atrofida paxta bosilganligi sababli ularda xirmonning uzunasiga kichkina g‘or shaklida yo‘lak qilinadi va zarur hollarda shamollatgichlar yordamida havo haydab turiladi. Shuni aytib o‘tish lozimki, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlashda nafas olish jarayonining ahamiyati juda katta. Chunki yetishtirilgan mahsulotlarni saqlash muddati ulardagi nafas olish tezligiga bog‘liq. Nafas olish jadalligi qanchalik past boisa, mahsulotlaming organik moddasi ham shunchalik kam sarf boMadi va sifatli saqlanadi. Shuningdek, ushbu jarayon harorat va mahsulotlar tarkibidagi suv miqdoriga bevosita bog‘liqdir. Masalan, boshoqdoshlar donlarida 13-14% suv bo‘lsa, moyli o‘simlik urug‘ida 8-9% boMishi mumkin. Nafas olish jadalligi 0 °C haroratda o‘ta past boMadi. Ammo muhitda harorat va namlikning ortishi nafas olish jadalligining tezda ortib ketishiga olib keladi. Havo namligi 20-25%, harorati 40—45% boMsa nafas olish jadalligi keskin oshadi. Buning natijasida urugMar tarkibidagi organik moddaning sarflanishi ortadi va ko‘plab issiqliq ajralib omborxona harorati oshadi. Bu hoi o‘z navbatida mikroorganizmlaming tez o‘sishiga olib keladi. MaMumki, sabzavotlar va poliz ekinlari mevalari suv miqdori anchagina ko‘p (70-78%) boMadi. Ular tarkibidagi suvning kamayishi esa mahsulotlar sifatining buzilishiga olib keladi. Shuning uchun bu yerda hal qiluvchi omil harorat hisoblanadi. Uzoq vaqtli tajribalar natijalaridan kelib chiqqan holda omborxonalardagi harorat 3-7 °C atrofida boMishi tavsiya etiladi. Ammo ushbu ko‘rsatkich ham barcha ekinlar uchun bir xii emas. Masalan, muqobil harorat kartoshka uchun 2-4 °C boMsa, karam uchun 0°C, boshqa ko‘pchilik mevalar uchun esa 0-1 °C eng qulay haroratdir. Shuningdek, qishloq xo‘jalik mahsu lotlarini saqlashda omborxonalar muhitidagi CO 2 miqdori ham alohida o‘rin tutadi, ya’ni uning miqdori qanchalik ko‘p boMsa, nafas olish jadalligi ham shunchalik past boMadi va ushbu mahsulotlar anchagina uzoq saqlanadi.
Yorug‘likning ta’siri. Yorug‘likning yashil barglar nafas olish jadalligiga ta’siri kam o‘rgani!gandir. Chunki yorug‘likda nafas olish bilan birgalikda fotosintez jarayoni ham ketadi. Nafas olish jarayonida o‘simlik tomonidan chiqarilgan C 0 2 miqdorining fotosintez jarayonida yutilgan 0 2 miqdori ga teng bo‘lgan holatidagi yorug‘lik miqdori uning kompensaision punkti deyiladi. YorugMik fotosintez jarayonini tezlashtirgani kabi haroratni oshirishi ham mumkinligi tufayli nafas olish jarayonini hamjadallashtiradi. YorugMik nafas olish jarayoniga fiziologik jarayonlar orqali ta’sir etadi. Yashil boMmagan o‘simliklarda yorugMik to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etishi kuzatilgan. Etiollangan barglarda, yorugMik ta’sirida nafas olish ikki marotaba jadallashishi mumkin. Chunki yashil boMmagan o‘simlik qismlarining nafas olish jadalligi ultrabinafsha (380 nm), ko‘k va yashil nurlar (400-500 nm) ta’sirida faollashadi. Quyosh nurlarining 380-600 nm qismi karotinoidlar, flavinlar va mitoxondriyalar nafas olish zanjirining barcha sitoxromlari tomonidan yaxshi qabul qilinadi. Nafas olish jadalligining kuchayishi bu yorugMik qabul qiluvchi kompo- nentlarga nurlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri tushishi bilan ifodalanishi mumkin. YorugMikda yashil o‘simliklarda nafas olish va fotosintez jarayonlari ning bir-biriga munosabati toMa ma’lum emas. Hozirgi vaqtda fotofosforirlanish jarayonida hosil boMgan A T F moddasining foyda- lanilishi haqida ikkita fikr mavjud. 1 .Xloroplastlar fotofosforirlanish jarayonida hosil boMgan A T F birikmasidan ko‘proq uglevodlaming sintezi uchun foydalanadilar va juda oz qismini hujayraning boshqa energetik ehtiyojlari uchun berishi mumkin. Sitoplazma uchun A T F
moddasini mitoxondriyalar beradi. Qorong‘ulikda xloroplastlarning o‘zi sitoplazmadan energiya kelishiga muhtojdir. 2.Fotosintezdagi A T F faqatgina C 0 2 gazini o‘zlashtirish uchun emas, balki boshqa energiya talab jarayonlami ham energiya bilan ta’minlaydi. YorugMikda mitoxondriyalardagi oksidlanishli fosforirlanish sekinlashadi. Krebs siklida esa kuchayadi. Chunki uning oraliq mahsulotlari xloroplastlarning faoliyati uchun zarurdir. Mineral moddalarning ta’siri. 0 ‘simliklaming nafas olish jadalligiga mineral moddalarning ta’siri hozircha yaxshi o‘rganilmagan
hisoblanadi. Masalan, o‘simtalar o‘sayotgan muhitga tuz sepish ulaming ildizlarida nafas olish jadalligini kuchaytiradi va u «sho‘rli nafas olish» nomini olgan. Bu holat o‘simliklarda moddalar almashinuvining kuchayishi bilan bogMiq deb qaraladi. Ammo bu holat yaxshi o‘rganilmagan. Ayrim hollarda eritmadan tuz ajratib olingandan so‘ng ham nafas olish jadalligining yuqori darajasi saqlanib qolgan. Shuningdek, o‘simlikning boshqa organlari to‘qimalarida tuzlaming ushbu samarasi doimo ham kuzatilavermaydi. Mexanik ta’sirlar va zararlanish. 0 ‘simliklar barglariga mexanik ta’sirlar yoki ulaming zararlanishi to‘qimalar tomonidan O 2 yutilishini qisqa vaqtga (bir necha daqiqadan bir sotgacha) oshishiga olib keladi. Mexanik ta’sirlaming xili ham barglar nafas olish jarayoniga har xil ta’sir qiladi.
Biz buni
quyidagicha ifodalashimiz mumkin: qirqish>egish>bosish. Barglarni jarohatlangandagi nafas olish
jadalligining oshishiga quyidagi uchta hoi sababchi boMishi mumkin: 1 .Zararlangan hujayra vakuolalaridan chiqqan fenol birikmalari va boshqa moddalaming oksidazalar ta’sirida toMa oksidlanishi. 2.Nafas olish uchun zarur substratlar miqdorining oshishi. 3.Zararlangan hujayra tuzilmalarining va membrana potensiallari- ning tiklanish jarayonlarining faollanishi. C O , Qandlar
CO , 4
О +
Metabolitlar biosintezi ATP-----------* t ---------- ATP NADH ........
Kimyoviy, osmotik va bosnq. jarayonlar —► Qaytarilish *— NO 3
NADPH Fotosintezning yonig'lik. 02 VII.13-rasm. Fotosintez va nafas olish jarayonlarining o‘zaro ta'siri yoMlarining taxminiy sxemasi (V.V.Polevoy, 1989). Ontogenez davomida nafas olish jadalligining o‘zgarishi. 0 ‘simliklaming nisbatan yosh organlari va to‘qimalarida ham faol o‘sish bosqichida nafas olish jadalligi yuqori boMadi. Yosh barglar yoyilib va kengayib borgan sari ulardagi nafas olish jadalligi (N O J) ortib boradi.
Qachonki barg o‘sishdan to‘xtasa, ya’ni hujayralaming umumiy soni va o‘lchami o‘zgarmas bo‘lib qolgan taqdirda N O J miqdori ham o‘sishdan to‘xtaydi. So‘ngra N O J maksimal miqdoming deyarli yarmiga kamayadi va uzoq vaqt o‘zgarmasdan qoladi. 0 ‘simliklaming gullash va meva hosil qilish davri ushbu organlaming N O J miqdorining ham ko‘payishi bilan xarakterlanadi. Bu hoi o‘z navbatida o‘simlikda moddalar almashinuvi juda yuqori darajada boMgan yangi organlar hamda to‘qimalarning paydo boMishi bilan ifodalanadi.-Mevalarning pishishi davridagi oxirgi 2-3 kunda (yumshashi davrida) N O J yanada baland bo‘lib so^ngra pasaya boradi. Xuddi shunga o‘xshash hoi barglaming sarg‘ayishi davrida ham kuzatiladi. Yuqorida keltirilgan ikki holatda ham etilen gormonining miqdori ko‘payadi va ikki xil ta’sir qilishi mumkin: Birinchidan-membranalarning o‘tkazuvchanligi ortadi
va oqsillarning gidrolizi (parchalanishi) tezlashadi. Buning natijasida esa nafas olish substratlarining miqdori ko‘payadi; Ikkinchidan-ehtimol ayrim fermentlar va oqsillarning sintezlanishi jarayoni kuchayadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, nafas olish jarayoni o‘simlikning o‘sishi, rivojlanishi bosqichlarida uning talabiga va tashqi muhit sharoitlariga qarab o‘zgarib turishi mumkin. N A Z O R A T S A V O L L A R I 1. Nafas olishni o‘rganish uslublari, koeffitsiyenti, substratlari. 2. Glukozani pentozafosfat yo‘li bilan oksidlanishi. 3. Glikoliz oksidlanish energetikasi. 4. Xemiosmotik va kim yoviy bogManish nazariyasi. 5. Glikoliz ahamiyati, oxirgi mahsulotlari va ushbu jarayonda qaysi kofermentlar qaytariladi? 6. Krebs sikli qaerda, qanday va qanaqa sharoitda ro‘y beradi hamda uning hujayrasi uchun ahamiyati? 7. Oksidlanishning petozofosfat yoMi qayerda, qanday ro‘y beradi va uning hujayrasi uchun ahamiyati nimadan iborat? 8. Glioksilat sikl, uning hujayrasi uchun ahamiyati va ro‘y berishi.
9. Anaerob va aerob sharoitlarda nafas olish substratlarining buzilishi qanday ro‘y beradi? 260
10. Nafas olish zanjiri nima va u qanday komponentlardan tuzilgan? 11. Oksidlanish-qaytarilish potensiali nima va 0 2 ahamiyati? 12. Mitoxondriyalaming membranasi, vazifalari va ichki
membranada proton gradiyentining ro‘y berish hollari. 13. Nafas olish samaradorligi fiziologik ko‘rsatkichi nima va u qanday omillarga bogliq? 14. Nafas olishni nima uchun moddalar almashinuvining markaziy jarayoni deyiladi? 15. Nafas olishning fotosintez bilan o‘xshashlik va farqli tomonlari. 16. Nafas olishga to‘qimalar suvlilik darajasining ta’siri va ushbu nafas olishning 0 2 va uning to‘qimalardagi miqdori ga bogiiqligi. 17. Nafas olishga yorugMik kuchi va uning spektr tarkibining ta’siri. 18. Nafas olishda qurg‘oqchilikning va C 0 2 gazi miqdorining ta’siri. 19. Paster effekti nima? 20. Nafas olishda qaysi omillar substrat, qaysilari boshqaruvchi vazifasini bajaradi? 21. Nafas olish genotipga va geografik kelib chiqishga bogliqmi? 22. 0 ‘simliklar nafas olishni qanday boshqaradi? 23. Nafas olish fermentlari faolligi qanday boshqariladi? 24. Nafas olish jarayonining halqaligining ahamiyati nimada? 25. 0 ‘simliklar nafas olish jarayonini qaysi darajada boshqara eU di?
261 V III. 0 ‘S IM L IK L A R N IN G G E T E R O T R O F O Z IQ L A N IS H I U S U L L A R I M a'lum ki, avtotrof (autos-grekcha o‘zi va trophe-oziq) organizmlar anorganik moddalardan mustaqil ravishda organik oziq moddalarini sintezlash xususiyatiga ega bo‘lsa, geterotrof organizmlar tayyor ozuqa moddalari bilan oziqlanadilar. Avtotrof organizmlarga fototroflar, ya'ni fotosintez jarayonida quyosh energiyasidan foydalanuvchi yashil o‘simliklar va ayrim bakteriyalar hamda organik birikmalami moddalarning oksidlanishi hisobiga ajralib chiquvchi energiya hisobiga sintezlovshi (xemosintez) bakteriyalar kiradi. Y er yuzida yashovchi organizmlarning ko‘p qismini yashil o‘simliklar-avtotroflar (fototroflar) tashkil qiladi. Geterotrof organizmlar tarkibiga barcha hayvonot olami vakillari, zamburug‘lar va ko‘pchilik bakteriyalar kiradi. Ammo o‘simliklar orasida ham geterotrof oziqlanish xususiyatiga obligat geterotroflar, ya’ni organik oziqni tashqi muhitdan oluvchi-saprofitlar, parazitlar (tekinxo‘rlar) va hasharotxo‘r turlari ham mavj ud.
Saprofitlar o‘simliklar va hayvon qoldiqlarining chirishida hosil bo‘ladigan organik moddalar bilan oziqlanadilar. Parazitlar tirik organizmlarning organik moddalari hisobiga yashaydi. Hasharotxo'r o'sim liklar ayrim mayda umurtqasiz hayvonlarni tutib olish va ular organizmidagi organik moddalami o‘z tanalarida hazm qilish xususiyatiga ega. 0 ‘simliklarning hayot mamoti davrida shunday vaqtlar ham borki, unda ular faqat avval sintez qilingan, yig ‘ilgan organik moddalar hisobiga, ya'ni geterotrof oziqlanadilar. Bunga urug‘laming unishi vaqtini va o‘simliklarning vegetativ ko‘payishi (ildizpoyalardan, piyozchalardan va boshq.) ildizbashkilardan ko‘payish, barglarini to‘kuvchi daraxtlarda kurtaklar va gullarning rivojlanish, davrini misol qilib ko‘rsatish mumkin. 0 ‘simlik organizmining ko‘pchilik organlari to‘la yoki qisman geterotrof oziqlanadilar. Masalan, ildizlar, kurtaklar, gullar va mevalar hamda shakllanayotgan urugMar. Shuningdek, o‘simlikning barcha organlari va to‘qimalari qorong‘ulikda geterotrof oziqlanadilar. Mana shu xususiyat tufayli o‘simlik organlaridan ajratib olingan hujayralami tarkibida mineral va organik moddalar tutgan muhitda yorug‘liksiz o‘stirish mumkin.
Binobarin, o‘simliklar organizmlari uchun ular hujayra va to‘qimalarining geterotrof oziqlanishi xuddi fotosintez hodisasi kabi tabiiydir. Chunki, ushbu holat barcha hujayralarga xosdir. Shunga qaramasdan o‘simliklaming geterotrof oziqlanishi juda ham kam o‘rganiIgandir. Shuning uchun ham geterotrof oziqlanuvchi o‘simliklar fiziologiyasini o‘rganish ushbu muammoni bir qadar toiaroq tushunishga, ya'ni hujayralar, to‘qimalar, organlar va butun o‘simlikning oziqlanish mexanizmlarini bilishga yordam beradi. 0 ‘simlik organizmi yoki uning ma’lum bir organi o‘simlik tanasida sintezlangan zaxira moddalardan yoki tashqi muhitdan keluvchi kichik va yuqori molekular moddalami Masalan, oqsillar, polisaxaridlar hamda yog‘larni hazm qilish mumkin. Ammo ushbu biopolimerlar aw alo yer.gil o‘zlashtiruvchan va oson hazm boMadigan holga o‘tkaziladi. Bu jarayonning keyingisi oziq hazm qilish
holati, ya'ni makromoleku- lalaming fermentlar tomonidan butunlay parchalanib o‘zining avvalgi ko‘rinishini yo‘qotishi va yengil c ‘zlashtiriluvchan formaga o‘tishi bilan izohlanadi. Oziq hazm qilish uch xil ko'rmbhda, va'sd hujayraning ichid tashqarisida va membranalarda boMishi mumkin, Bulardan oziq hazm qilishning hujayra ichki formas i o‘simliklar evo’utsiyasining anchagina oldingi davrida shakllangan bo‘lib faqatgina sitoplazmada emas, balki oqsil tanalarida, sferosomalarda, vakuolalarda hamda plastidalarda o‘y beradi. Membranalardagi hazm esa,
hujayralaming membranalarida joylashgan bir qator fermentlarning ichi tufayli yuzaga chiqadi va c ganizmda boradigan oziq hazm qilish hamda tashiluv jarayonlarini maksimal darajada bir biriga yaqinlashtiradi. Ushbu jarayon bir qator hayvonlarning qorin-ichak traktlari misolida yaxshi o‘rganilgandir, 0 ‘simliklar hujayra membranalardagi hazm jarayonlari hozircha o‘rganiImagan. Moddalarning hujayra tashqarisidagi hazmi maxsus hujayralarda sintezlangan gidrolitik (parchalovchi) fermentlarning hujayra yuzasiga chiqishi tufayli ro‘y beradi. Ushbu holat ko‘proq hasharotxo‘r с 4 s i i n i i klarga va boshqa ayrim hoiiarga masalan, boshoqlilar doni endospermalari uchun xarakteriidir. Saprofitlar. 0 ‘simliklar dunyosining bir tipi sifatida qarab kelingan zamburug‘lar olami hozirgi vaqtda alohida bir tiriklik olami sifatida tan olinmoqda. ZamburugMar olamining o‘simlik!ar dunyosining bir bo‘lagi sifatida qarab kelinishiga boshqa bir qancha sabablar bilan birga ulardagi fiziologik jarayonlarning ko‘p tomonlarining o‘xshash!igi ham Download 4.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|