Бошқарув қобилиятини шакллантириш

Liderlik uslubi - lider yoki rahbar tomonidan unga bo`ysunuvchi yoki unga qaram bo`lgan odamlarga ta’sir ko`rsatish uchun qo`llaniladigan usul va metodlar to`plamidan iboratdir. Liderlik uslubi Kurt Levin tomonidan taklif qilingan bo`lib, rahbarlikning uchta uslubi ajratilgan:
Avtoritar lider - barcha ko`rsatmalarni ishchanlik ruhida aniq, ravshan, keskin ohangda hodimlarga yetkazadi. Muloqot jarayonida ham hodimlarga nisbatan do`q-po`pisa, keskin ta’qiqlash kabi qat’iy ohanglardan foydalaniladi. Uning asosiy maqsadlaridan biri - nima bilan bo`lsada, o`z hukmini o`tkazish. Uning nutqi aniq va ravon, doimo jiddiy tusda bo`ladi, biror ish yuzasidan hodimlarni maqtash yoki ularga jazo berish, tanqid qilish sof subyektiv bo`lib, bu narsa boshliqlarning kayfiyatiga va o`sha shaxslarga nisbatan shaxsiy munosabatiga bog`liq.
Demokratik lider - aksincha, bo`ysunuvchilarga mustaqillik, erk berish tarafdori. Ishni ishchilarning shaxsiy qobiliyatlarini hisobga olgan holda taqsimlaydi. Bunda u xodimlarning shaxsiy moyilliklarini ham hisobga oladi. Buyruq yoki topshiriq, odatda taklif ma’nosida beriladi. Nutqi oddiy, doimo osoyishta, sokin, unda o`rtoqlarcha, do`stona munosabat sezilib turadi.
Liberal lider - bu rahbarning kayfiyatini, ishga munosabatini, ishdan mamnun yoki mamnun emasligini bilish qiyin. Unda ta’qiqlash, po`pisa bo`lmaydi, uning o`rniga ko`pincha, ishning oxirgi oqibati bilan tanishish bilangina cheklanadi, holos. Jamoada hamkorlik yo`q. Boshliq jamoaning muammolarini ishning baland-pasti bilan qiziqmaydiganday, go`yoki boshqa «koinotda» yurganga o`xshaydi. Aniq ko`rsatmalar bermaydi. Uning o`rniga norasmiy liderlar yoki o`ziga yaqin kishilar orqali qilinishi lozim bo`lgan to’shiriqlar bajaruvchilarga yetkaziladi.

5. 
   Раҳбарлик фаолияти қандай асосланади
   

Rahbarlik bu – professional munosabatdir. Rahbarlar talabalari bilan ishlash tarzi urf-odatlar, tajriba va fan turiga ko’ra farqlanadi. Sharqiy Angliya Universiteti (2007), ilmiy izlanish bosqichidagi rahbarlar uchun mo’ljallangan o’zining asosiy tamoyillarida bayon etishicha: “Rahbarlik faoliyati munosabatlardagi to’g’riso’zlik, adolatlilik, javobgarlilik, hurmat, vazifalarga yondashish, talabaning mustaqil ishlay olishi hamda talabaning qiziqishlari ustida ishlash kabi intelektual tamoyillari yordamida boshqariladi”. Rahbar-talaba munosabatlarini umumlashtiruvchi muhokama usullari Taylor va Beasley tomonidan taqdim etilgan. ma’lum ma’noda Rahbar psixodiagnost bo`lishi, o`z faoliyatida psixodiagnostik metodlarni qo`llay olishi kerak. Chunki, o`zgalar psixologiyasini yaxshi bilish - ular ustidan hokimlikning usuli bo`lgani kabi, o`z shaxsiy fazilatlari va kamchiliklarini bilish, turli vaziyatlarda to`g`ri yo`l tutish zarurdir.

6. 
   Раҳбарликнинг қандай асосий иш услублари мавжуд
   

• 
  Раҳбарликнинг авторитар (автократик, директив, маъмурий) услуби. Ҳокимиятнинг ҳаддан ортиқ марказлашуви, корхона фаолиятига доир барча масалаларни раҳбар томонидан ҳал қилиниши, ходимлар билан алоқанинг чекланганлиги билан характерланади. Бошқарувдаги асосий усуллари – буйруқ бериш, талаб қилиш, санкциялар эълон қилиш, мукофотлардан маҳрум қилиш va boshqalar.
  
• 
  Раҳбарликнинг демократик (жамоавий) услуби. Мазкур услуб раҳбарликнинг демократик тамойилларига асосланади. «Демократ» раҳбар – мақсадга интилувчан, босиқ, кўпчиликнинг фикрига таянадиган, ўз ходимларини оқилона тарбиялайдиган киши ҳисобланади. Бундай раҳбарлик услуби амал қиладиган ташкилотларда ваколатларнинг юқори даражада номарказлашуви, қарорлар қабул қилишда ходимларнинг фаол иштироки кузатилади.
  
• 
  Раҳбарликнинг либерал (нейтрал, бетараф) услуби. Ушбу услубда раҳбар ходимлар олдига муаммони қўяди, уларга иш шароитларини яратиб беради, ҳал қилиш чегараларини белгилайди, ўзи эса иккинчи даражага ўтиб олади. У ўзида маслаҳатчи, ҳакам, эксперт, олинган натижаларни баҳоловчи функцияларини сақлаб қолади.
  

7. 
   Рахбарлик турларининг ўзига хос хусусиятлари
   

t/r	Belgilar	Avtokratik rahbar	Demokratik rahbar	Liberal rahbar
1	2	3	4	5
1	Qaror qabul qilishda	Yakkabosh, jamoa fikri bilan hisoblashmaydi	Jamoa fikri bilan hisob-lashadi	Ko’rsatmaga binoan ish tutadi
2	Qaror echimlari-ni buysinuvchi-larga etkazishda	Yozma va og’zaki buyruk, ko’rsatma orqali	Taklif orqali	Iltimos qilish, yalinish orqali
3.	Mas’uliyatni taqsimlash	To’la-to’kis rahbar qo’lida	Vakolatiga binoan	To’la-to’kis ijrochilarning fikriga binoan
4.	Bo’ysinuvchilar-ning tashabbus-korligiga	Yo’l qo’yadi	Rag’batlantiradi va foydalanadi	To’la-to’kis tayanadi
5.	Kadrlarni tanlashda	Kuchli raqobatdoshlar-dan qutulish tara-fdori	Ishchan, bilimdon xodimlarni mo’l-jalga oladi va ularning o’sishiga yordam beradi	Beparvo
6.	Bilimga bo’lgan munosabati	Hamma narsani o’zim bilaman deb hisoblaydi	Muttasil o’qiydi va qo’l ostidagi-lardan ham shuni talab qiladi	E’tiborsiz, beparvo
7.	Muomalada	Salbiy, masofa saqlaydi	Ijobiy, mulo-qotga kirishimli va faol	Tashabbus ko’rsatmaydi
8.	Bo’ysinuvchilarga nisbatan	Kayfiyatga qarab muomala qiladi, asabli	Har xil: talab-chan, xayrixoh, andishali	Talabchan emas, muloyim
9.	Intizomga nisbatan	Qattik, rasmiy, yuzaki	Maqsadga muvo-fiq talab qiladi	Yumshoq, yuzaki
10.	Rag’batlantirishga nisbatan	Onda-sonda rag’batlantirib, tez-tez jazolash tarafdori	Onda-sonda jazolab, tez-tez rag’batlantirish tarafdori	Aniq mo’ljali yo’k

8. 
   Раҳбар фаолиятида нутқ маданиятининг аҳамияти
   

Har bir ofis ishchisi ish kuni davomida duch keladigan ko'plab vaziyatlar mavjud, bunda notiqlik muhim ahamiyatga ega:

• 
  rahbariyat oldida yig'ilishlarida bajarilgan ishlar to'g'risida hisobot berish. Natijalarning grafik taqdimoti asosida nutq tushunarli tushunarli bo’lishi kerak. Muayyan kompaniyaning muvaffaqiyati taassurotga bog'liq.
  
• 
  Xodimlari o'rtasidagi yig'ilishda hisobot. Ishning samaradorligi va tegishli qarorlarni qabul qilish tezligi ishchilarning vazifalarni qanday bajarishi va fikrlarni qanday shakllantirishi mumkinligiga bog'liq. Taqdimot va hisobot aniq va qisqa bo'lishi kerak.
  
• 
  To’satdan vujudga keladigan uchrashuvlar.
  
• 
  Suhbat, muzokoralar olib borish.
  

9. 
   Замонавий раҳбарларга куйиладиган талаблар
   

Zamonaviy rahbarga qo’yiladigan talablar haqida gap ketkanda bir qator sifatlarni sanab o’tishimiz mumkin. Masalan:

• 
  Aratorlik qobiliyati
  
• 
  Insoniylik
  
• 
  Yuqori bilim
  
• 
  Katta tajriba
  
• 
  To’g’ri qaror qabul qila olish
  
• 
  Uzoqni ko’ra olish
  

Ularning barini birlashtirib sohaviy bilimlar sifatida ko’rib chiqamiz