Convert to pdf

Sabzavollarning klassifikatsiyasi 
Sabzavotlar o ’ simlikning qaysi qismi ovqatga ishlatilishiga qant 
klassifikatsiya qilinadi. Ular ikki - vegetativ va mevali guruhlarga b o ’ linadi.
Vegetativ guruhda o ’ simlikning ildizi, tuganak mevasi, bargi, poyasi 
piyozboshi va h.k ovqatga ishlatiladi. Bu guruh sabzavotlari quyidagi kidii! 
guruhlarga b o ’ linadi:
-tuganak mevali o ’ simliklar - kartoshka, batat, topinambur.
-ildizm evali o ’ simliklar - sabzi, lavlagi, rediska, turp, sholg’ om, bryukvt 
o q ildizli k o ’ katlar, xren.
-karam ekinlar - oq karam, qizil karam, savoyskiy karam, rangli кагад 
bryussel karam, sholg’om karam.
-piyozsim on sabzavotlar - bosh piyoz, ko’ kpiyoz, porey piyoz, batun piyoz, 
sarimsoq.
-salat-ismaloq sabzavotlar - salat, ismaloq, shavel.
-desert sabzavotlar - sarsabil, artishok, rovoch.
-ziravor sabzavotlar - ukrop, janbil, tarxun, rayxon, mayoran.
M evali sabzavotlarda o ’ simlikning mevasi va urug’ i ovqatga ishlatiladi. B« 
turkumdagi sabzavotlar quyidagi kichik gumxlarga b o ’ linadi:
24

---

qovun.
-pomidorsimon sabzavotlar - pomidor, baqlajon, qalampir.
-dukkakli sabzavotlar - no’ xat, loviya, dukkak.
-donli sabzavot - shakar(oq) j o ’xori.
Hosil olish usuli qandayligiga qarab sabzavot ekinlari ochiq erdagi va 
yopiq tuproqdagi, tuproqda etilgan, parnikda etilgan va issiqxonada etilgan b o ’ ladi.
Tuganak mevali sabzavotlar 
-Kartoshka, batat, topinambur tuganak mevali o ’ simliklarga kiradi. 
KARTOSHKA. Bu mahsulot aholi ovqatida anchagina o ’ rin tutadi, texnik 
qayta ishlash - quritish, spirt, kraxmal olish uchun xom ashyo b o ’ lib xizm at qiladi.
Kartoshkaning tuganagi er ostidagi y o ’ g ’ on poyaning p o ’ ch oq
va 
mag’ izidan iborat b o’ ladi. Tuganakning yuzasida ko’ zlari b o’ lib, ulam ing h^ 
birida 3-4 tadan kurtagi b o’ ladi. YAngi tuganak ustida osongina artiladigan p o ’ s 
bo’ ladi. Keyinroq borib tuganakni po'ch oq deb yuritiladigan k o ’ p q a t la m ^
ikkilamchi probka - to ’qima qoplab oladi. P o’ choq tuganakni qurishdan, 
mikroorganizmlar bilan zararlanishdan saqlaydi.
Kartoshka tuganagi tarkibida: suv - 7 0-8 0 % , kraxmal - 1 2-2 5 % , qandlar -
0,3-1,
8
% , azotli moddalar - 1,5-3%, mineral moddalar - 0 ,5 -2 % , S i, V b V 2, R R
vitaminlar bo’ ladi. 250 g kartoshka S vitaminga b o ’ lgan bir sutkalik extiyojni 
qoplaydi. Kartoshkaning rangi k o’ karib, nish urib qolgan tuganaklari tarkibida 
zaharli salonin glikozidi bo’ lib, u suvda pishirilganda qaynatmasiga ch iqib ketadi. 
1 0 0
g kartoshkaning energetik qimmati tarkibida k o ’ p kraxmall b o ’ lgani sababli 
lavlagi va sabzidagiga nisbatan 2 barobar ortiq b o ’ lib, 83 kkal yok i 347 k j ni 
tashkil etadi.
Kartoshkaning ro’ z g ’orbop- navlari ulam ing nimaga m o ’ ljallanganligiga 
qarab, shartli ravishda x o ’ raki, texnikaviy, xashaki va universal navlarga b o ’ linadi.
Kartoshkaning x o ’ raki navining mazasi yaxshi, silliq, yupqa p o ’ c h o g ’ ida 
sayozgina ko’ zlari, shakli esa dumaloq b o ’ ladi, eti oq , artilganda va t o ’ g ’ raganda 
tez qoraymaydi. Bunday navli kartoshkalar tarkibida 12-18% kraxmall b o ’ lib, ular
25
-qovoqdosh sabzavotlar - bodring, q o v o q , kabachki, patisson la r, tarvuz,

---

y a x sh i pish ib etiladi.
K artoshkaning universal navlarida kraxmal k o’ p b o ’ ladi, pishirayatgjj,^ 
e z ilib ketadi. S H uning uchun ulami pyure qilishga yoki qovurishga ishlatiladi.
U n ib etilish vaqtiga qarab kartoshka ertachi, o ’ rtachi va kechki b o ’ ladi.
Ertachi navlarga: ertachi roza, Epikur, Epron, tezpishar Prekulskiy navlari, 
o ’ rtapishar navlarga: - Ella, Lyubim ets, Peredovik, X o ’ raki-16 navlari, kechroq 
o ’ rtapishar navlarga: - L orx, Berlixengen navlari kiradi. Bular yaxshi saqlanadigan 
b o ’ ladi.
Kartoshka tuganaklari butun, quruq, ko’ karib ketmagan, loy bosmagan, 
shakli va rangi bir xil, p o’ ch o g ’ i zich pishiq (kechki kartoshkada) b o ’ lishi kerak. 
T u ganaklam ing eng katta k o ’ ndalang kesimi diametri b o’ ylab quyidagi kattalikda 
b o ’ lishi m um kin: ertagi kartoshkada -30 (ch o’ ziqroq shaklida -25 mm), kechki 
kartoshkada etishtirilgan rayoniga qarab - 36-45 (ch o’ ziqroq shaklida kamida 30 
m m ).
Tuganaklarga yopishib qolgan tuproq 1% dan ortiq bo’ lishiga yo’l 
q o ’ yilm aydi. 
M exanik zarar etkazilishi ham shuningdek qishloq x o ’jalik 
zararkunandalari, kasalliklar zarar etkazishi ham kartoshka sifatiga ta’ sir qiladi.
Kartoshkaning kasalliklari: Kartoshka ko’ pincha fuzarium, fitoftora, ho'l 
chirish, halqasim on chirish, q o ’ tir kasalliklariga duchor bo’ ladi.
Fizarium (quruq chirish) zamburug’ dan kelib chiqadi va tuganaklar 
yuzasida to ’ q -jig ar rang d og ’ lar tarzida paydo b o’ ladi.
Fitoftora - zamburug’ lar keltirib chiqaradigan kasallik, u kartoshka etini 
chirigan m assaga aylantirib q o ’ yadi.
O d d iy q o ’ tir - bu tuganaklar yuzasidagi kichik-kichik yarachalar, sochma 
q o ’ tir s o ’ galsim on hosilalar k o ’ rinishida b o ’ ladi.
H o ’ l chirish kartoshka etini noxush hidli shilimshiq massa darajasigacha 
yum shatib yuboradigan bakteriyalardan kelib chiqadi.
Xalqasim on chirish kartoshka eti ichida qora halqalar hosil qiladigan 
bakteriyalardan kelib chiqadi.
T O P IN A M B U R (er noki). Bu k o’ p yillik serhosil ekin. Mamlakatimizning 
26

---

janubida o ’ sadi. Tuganaklari yuzasida yirik d o ’ ng k o’ zlari bor ovaisim on, 
urchuqsimon, uzunchoq b o’ ladi. Tuganaklarining rangi sarg’ ish-oq, pushti, qizii, 
binafsha rang. Eti oq sersuv, shirinroq. Topinambur tarkibida: inulin - 2 0 % gacha, 
saxaroza -5% gacha va azotli moddalar 3 % gacha b o ’ ladi. Topinam bur qovurilgan 
tarzda iste’mol qilinadi, uni mollarga ozuqa sifatida, inulin va spirt oltshga 
ishlatiladi. Uni kuzda yoki bahorda y ig ’ ib olinadi, chunki tuganaklari ozroq
sovuqqa chidamli bo’ lib, qazilmay, qishda tuproqda qolib ketsa ham b o ’ laveradi.
BATAT (shirin kartoshka). Buni mamlakatimizning janubida etishtiriladi. 
Uning shakli va rangi har xil, o ’ sib ketgan yon ildizlari ovqatga ishlatiladi: 
kattaligiga qarab batat kartoshkadan yirikroq b o’ ladi. Baiatning tarkibida: qandlar -
6% gakcha, kraxmall -20% gacha, oqsillar -2 % gacha b o ’ ladi, Quruq g o ’ shtli 
(shirinmas) navlari birinchi ovqat tayyorlashga, sersuv (shirin) navlari esa ikkinchi 
ovqatlar pishirishga ishlatiladi. Batat harorat 9°S da saqlanadi: uning saqlanishi 
judayomon.