Fizikadan praktikum


Download 104 Kb.
Pdf ko'rish
bet4/27
Sana08.03.2017
Hajmi104 Kb.
#1923
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27

Hisoblash  dasturi
10  REM  «Geometrik shaklga ega b o ‘lgan  (yaxlit silindr) q at­
tiq jism ning zichligini aniqlash».
20  REM  №  —  tajribalar  soni,  m  — jism   massasi,   —  asos 
diam etri,  h  —  balandligi.
25  IN P U T   N
30  FO R   1=1  TO  N
35  IN P U T   M (l),  D (I),  H(I)

40  N EX T  I 
45  FOR  1=1  TO  N 
50  V (I)= 3.14*D (I)A2*H (I)/4 
55  P(I)=M (T)/V (I)
60  P = P + P (I)
65  NEXT  I 
70  P1 =  P /N  
75  FO R   1=1  TO  N 
78  D P(I)=A BS(P1 -РП ))
80  D P = D P + D P (I)
84  N EX T  I 
86  D P I= D P /N
90  E P=  100*DP1/P1
91  PR IN T «geometrik shaklga ega b o ‘lgan  fyaxlit silindr)  qat­
tiq jism ning zichligini  aniqlash.
92  PR IN T  «------------------------------------------------------------ -
94  P R IN T   «tajribalar  soni»;  N
96  PR IN T   «------------------------------------------------------------ -
98  PRINT»  i»;»  m  «;»  h  «:»  d  «;»  v  «;»  p  «;»
100  PR IN T»------------------------------------------------------------ »
102  FOR  1=1  TO  N
103  PR IN T  I;
104  PRINT  USING  «####.###’;M(I),Ha),D(I),V(I),P(I),DP(I) 
106  NEX T  I
108  PRIN T»------------------------------------------------------------ *
110  P R l  ^T»  Jism   zichligi  P l= » ;  P I.  A bsolut  xatolik 
« D P I= » ;D P I.  Nisbiy xato  «Er=»;Er 
115  EN D
Ushbu  hisoblashlar  «EXCEL»  dasturida  quyidagicha  bajariladi:
Geometrik shaklga  ega bo'lgau  (vaxbt  silindr)  qattiq jianning  richlipni  aniqlash
D ia-
m etri
B aland­
ligi
Massa­
si
H ajm i
Zichligi
Ahsulut
xatolik
Nisbiy
xatolik
A l.
B l.
C l.
=3,14A2''2D2/4
=C2/B2 = ABS(E7-E2) = 100 F7/E7
A2.
B2.
C2.
A3.
B3.
C3.
A4.
B4
C4.
A5.
B5.
C5.
E7 — o‘rtacha zichlik;  F7 --  absolut xatolikning o'rtachasi.

2-  mashq.  Kovak  silindr  zichligini  aniqlash  uchun 
hisoblash  algoritmi:
Bu  laboratoriya ishini  bajarganda  silindrning balandligi 
( h ) ,  
tashqi  d ia m e tri  ( D ) ,   ichki  d iam etri  ( d )   va  m assasi  ( m )  
o ‘lchanadi.  Bu qiymatlarga ko'ra quyidagi hisoblashlar bajariladi:
Vj  -  -  (D,2 — 

~) ■
 h,  — form uladan  kovak silindrning hajmi;
4
ml
P,  = —   —  
form uladan  tajriba  natijasida  olingan  jism nm g
и
massasi  (m )  va  hisoblab  topilgan  hajmining  ( V.)  qiymatlariga 
ko‘ra zichligi topiladi.
П
pt  = (1/ 
n ) 
E  Pj  — ifodadan zichlikning o‘rtacha qiymati topiladi.
?=1
др = |р - р .|  —  ifodalardan zichlikni  hisoblashda yo‘l  qo'yil­
gan absolut xatolik topiladi.
П
Ap  = (1 /  n)
 
Z  j p -  pi) —  ifodadan  zichlikni  hisoblashda  yo'l
i=\
qo‘yilgan absolut xatolikning o ‘rtacha qiymati topiladi.
E p  -  (A p / p) ■
 100% 
—  ifodadan  hisoblashdagi  nisbiy  xatolik 
topiladi.
Topilgan  qiym atlarga  ko‘ra,  zichlikning  haqiqiy  qiymati: 
p haii = r,~ A p  ko‘rinishda  ifodalanadi.  N atijalar  1 .2 .3 -jadvalga 
yoziladi.
1.2.3  - j  a  d v a  I

M a s sa ,
m,  (g)
Halaod- 
lik, 
ht  (sm)
Tashqi 
diam etr, 
D  (sm)
Ichki 
diam etr, 
d. (sm)
H ajm i.
V. (sm3)
Zichlik,
  (g /sm ’)
1.
2.
3.
4.
5.
0 ‘rtacha
m
h
A D
1
V
P

Bu  hisoblashlami  EH M da  bajarish  uchun  yuqoridagi  ifoda- 
lardagi  kattaliklam i  lotin  alfavitidagi  harflar  bilan  quyidagicha 
belgilab olamiz:
m  =   M,  h  =   H,  D  =   R l ,  d  =  R2,  V =   V,  p =   p,
Hisoblash dasturi
10  REM  «Geometrik shaklga ega bo ‘lgan (kovak silindr)  qattiq 
jism ning zichligini aniqlash».
20  REM  №   — tajribalar soni;  m  — jism   massasi;  d \  —  tashqi 
diametri;  d2  —  ichki  diam etri,  h  — balandligi.
25  IN P U T   N
30  FOR  1=1  TO  N
35  IN P U T   M (I),  D 1(I),  D2(I),  N (I)
40  NEXT  I
45  FO R  1=1  TO  N
50  V (I)=3.14*(D 1(I)A2  -  D 2(I)A2)*H (I)/4
55  P (I)= M (0 /V (I)
60  P = P + P (I)
65  NEXT  I 
70  P 1 = P /N  
75  FO R   1=1  TO  N 
78  D P(1)=A BS(P1-P(1))
80  D P = D E + D P (I)
84  N E X T '/
86  D P 1= D P /N
90  E P =100*D P1/P1
91  PRIN T «Geometrik shaklga ega bo‘lgan (kovak silindr) qattiq 
jism ning zichligini aniqlash».
92  PR IN T  «------------------------------------------------------------ *
94  PR IN T  «Tajribalar  soni»:N
96  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
98  PR IN T  «i»;»  m  «;»  h  «;»  d  «;»  v  «;»  p  «;»  dp»
100  PRIN T»------------------------------------------------------------ »
102  FO R  1=1  TO  N
103  PR IN T   1;
104  PRINT  USING  «####.###’;M(I),H(1),D(I),V(1),P(1),DP(1)

106  N EX T  I
108  PR IN T «------------------------------------------------------------ »
110  P R IN T   « Jism   z ich lig i  P I  = » ;P 1 ,« A b so lu t  x a to lik  
D P1=»;D P1,  Nisby  xato  «Ep=»;Ep 
115  E N D
Ushbu  hisoblashlar  «EXCEL»  dasturida  quyidagicha 
bajariladi:
Geometrik shaklga ega bo‘lgaii (kovak 
silindr) 
qattiq jismning 
zichligini 
aniqlash.
Tashqi
dia­
m etri
Icbki
dia­
m etri
M a s ­
sasi
lik
H ajm i
Zicbligi
Absolut
xatolik
Nisbiy
xatolik
A2.
B2.
C2.
D 2.
=  3 ,1  4 - ( А 2 л 2 -  
В2Л2)  •  D 2 /4
= C 2/E 2
=ABS(FIG-
F2)
=100-G10/
F10
A3.
B3.
C 3.
D 3 .
A4.
B4.
C 4.
D 4 .
A5.
B5.
C5.
D 5.
E10 — o'rtacha zichlik;  G10 — absolut xatolikning o‘rtachasi.
3-  mashq.  Shar  shaklidagi jismlar zichligini  aniqlash uchun 
hisoblash algoritmi
Bu  laboratoriya  ishini  bajarganda  sham ing  diametri  (d )  va 
m assasi  (m )   o ‘lc h a n a d i.  Bu  q iy m atlarg a  k o ‘ra  quyidagi 
hisoblashlar  bajariladi:
xi  = -у  —  ifodadan sham ing radiusi;

3
V, = - ( л - х 1  )  —  form uladan hajmi; 
m,
P i-т г   —  form uladan  tajriba  natijasida  olingan  jismning
massasi  (m )  va  hisoblab  topilgan  hajmining  ( V)  qiymatlariga 
ko‘ ra zichligi topiladi.
П
P = QI n j£  Pt  — ifodadan zichlikning o‘rtacha qiymati topiladi. 
i=l

Ap,  = \ p-pj\  — ifodalardan zichlikni  hisoblashda yo‘l qo ‘yil- 
gan absolut xatolik topiladi.
П
Ap = (l/« )]T |p -p ,|  _   ifodadan  zichlikni  hisoblashda  yo‘l
I--!
qo‘yilgan absolut xatolikning o ‘rtacha qiymati topiladi.
£p =(Ap/ p)-100%  _   ifodadan  hisoblashdagi  nisbiy  xatolik 
topiladi.
Topilgan  qiym atlarga  k o ‘ra,  zichlikning  haqiqiy  qiym ati 
p haq — p ± Ap  k o ‘rinish d a ifodalanadi.  N atijalar  1 .2 .4 -jadvalga 
yoziladi.
1.2.4- jadval
T /t №
M a s s a ,
m
  (g)
R adius, 
  (sm)
H ajm , 
V (sm3)
Zichlik, 
P-, 
(g/sm3)
1.
2.
3.
4.
0 ‘rtacha
Bu hisoblashlarni  EH M da bajarish uchun yuqoridagi ifoda- 
lardagi  kattaliklam i  lotin  alfavitidagi  harflar bilan  quyidagicha 
belgilab oladjlz:
d  —  D,  x  =  R,  m  =  M,  V =   V,  p  = p.
Hisoblash dasturi
10 
REM  geometrik shaklga ega bo‘lgan (shar) qattiq jismning 
zichligini aniqlash.
20  R EM   №   —  tajribalar  soni;  m  —  jism   massasi;    —- 
diametr.
25  IN P U T  N  
30  FO R   1=1  TO  N
35  IN P U T   M (I),  D (I)
40  N EX T  I
45  F O R  1=1  TO  N
50  V (I)=4*3.14*D (I)A3/3

55  P60  P = P + P (I)
65  N EX T  T 
70  P I = P /N
75  FOR  1=1  TO  N  
78  D P(I)=A BS(P1 -P (I))
80  D P = D P + D P (I)
84  N EX T  1
86  D P 1 = D P /N
90  EP=100*D P1/P1
91  PR IN T «geometrik shaklga eg ab o ‘lgan  (shar) qattiq jism ­
ning zichligini  aniqlash.
92  P R IN T   «------------------------------------------------------- ---- »
94  PR IN T  «tajribalar  soni»;  N
96  PR IN T   «-------------------------------------------------------
-----
»
98  PRINT»  i  «;»  m  «;»  h  «;»  d  «;»  v  «;»  p  «;»  dp  «
100  PRIN T«------------------------------------------------------
102  FOR  1=1  TO  N
103  PRIN T  I;
104  PRINT U SIN G   « # # # # .# # # ,;M(T),D(I),V(I),P(I),DP(I)
106  NEXT  I
108  PRINT«------------------------------------------------------ ——»
110  P R 1 N T « P 1 = » ;  S h a r  z ic h lig i  P I ,« a b s o lu t  x a to  
D P I= » ;D P I,  Nisbiy  xato  «EP=»;EP 
115  EN D
Ushbu  hisoblashlar «EXCEL» dasturida quyidagicha bajariladi:
Geometrik shaklga ega bo‘lgan (shar) qattiq jismning zichligini aniqlash
D ia­
metri
Raland-
lifii
M assasi
H ajm i
Zichligi
Absolut
xatolik
Nisbiy
xatolik
A l.
A 1/2.
C l.
=  4-3,14-Vr3/3
= C 1/D I
=ABS(E7-E1) = 100 F7/E7
A2.
A2/2.
C2.
A3.
A3/2.
C3.
A4.
A4/2.
C4.
A5.
A5/2.
C5.
E7 — zichlik o'rtachasi; F7 — absolut xatolikning o‘rtachasi.

3 - laboratoriya  ishi.
SUYUQLIK  VA  SO CHILUVCH AN  QATTIQ 
JISM LA R N ING   ZIC H LIG IN I  PIKNOM ETR 
YORDAMIDA  ANIQLASH
I  inashq.  Suyuqlikmng zichligini  piknometr yordamida  aniqlash
Kcrakli  asbob va materiallar.  1.  Tarozi toshlari bilan.  2.  Pik- 
nomctr.  3.  Tozasuv  quyilgan idish.  4.  Tekshiriladigan  suyuqlik 
qnyilgan  idish.  5.  Termometr.  6.  Barometr.
Ishning  maqsadi.  Suyuqliklaming  zichligini  piknom etr vosi- 
i.isid
.1
  aniqlashni o ‘iganish.
Nazariy  qism
Piknometr harorat o ‘zgarishi  bilan hajmi deyarii o‘zgarmaydigan 
sntiga sm3 yoki ml yozib qo‘yilgan, shishadan yasalgan tuiii shakldagi 
ulUlilaidir.  Har qanday piknometming bo'ynida uning sirtida yozilgan 
I i.i|i i uning chegarasini anglatuvchi chiziqcha bo‘lib, tekshiraladigan su- 
vii<|likshu chiziqqaqadarto‘ldiriladi (1.3.1- rasm zarvaraqqa qarang).
Mndda zichligini piknom etr yordamida topishda
p  =  m /V  
(1.3.1)
loinuiladan t  rg ‘ridan-to‘g‘ri foydalanibbo‘lmaydi.  Chunki jismni 
liavoda  tarozi  yordamida  tortganim izda  bu  jism   ogMrligining 
k.imayishini  hisobga  olinmasa,  hisoblangan  natija  izlanayotgan 
k.iilaiikning haqiqiy qiymatidan farq qiladi.
Shuning  uchun,  p  = m / V ifodaga  tuzatm a kiritib,  izlanayot- 
r  ni  kallalik qiymatini tajribada aniqlashga imkon beradigan ishchi 
lomuilani  keltirib  chiqaramiz.
Aylaylik,  bo‘sh piknom etm ing  massasi  m va piknom etm ing 
lo /a  suv  bilan  birgalikdagi  massasi  A /b o ‘lsin,  u  holda  pikno- 
n u lid a g i  toza  suvning  massasi  (M   —  m)  ga  teng  b o 'lad i.
I l.ironitni  c ’tiborga olmasak, toza suvning gram m lar hisobidagi 
massasi  o'sha toza suvning sm 3 hisobidagi hajmiga  son jihatdan
li  uk  ho'ladi.  Shuning  uchun  piknom etm ing  Kichki  hajmi  son 
iiltaulan  ( M  —  m )/ps  ga  teng,  bunda  Pf  toza  suvning  zichligi,

demak,  piknometrga  quyilgan  suvning  massasi    —  m  —  p V  
bo'ladi.  Shuningdek,  tekshirilgan suyuqlik to‘g‘risida, yuqoridagi 
fikrdan  ushbu  munosabatni  hosil  qilamiz:
М - т = р V,
bunda:  M t — suyuqlik bilan piknom etm ing birgalikdagi  massasi, 
px — tekshirilayotgan  suyuqlikning  zichligi.
Yuqoridagi  mulohazalardan  foydalanib,  (1.3.1)  ifodani  qu­
yidagicha yozamiz:
p , =   ( M} -  m ) ( p J ( M  -  m). 
(1.3.2)
Endi jism lar havoda tortilganda ulam ing og‘irligi  kamayishi- 
ni  e’tiborga olib,  m uhokam ani davom ettiramiz.
Agar piknom etm ing ichki  hajmi  V, tajriba vaqtidagi  bosim va 
haroratga mos  keluvchi  havoning zichligi  p h deb olinsa,  u  holda 
phV siqib  chiqarilgan  havoning  massasi  bo'ladi.  Suyuqlikni  m u- 
vozanatlovchi  tarozi  toshlarining  zichligini  pm  deb  olsak,  toza 
suvni  muvozanatlovchi tarozi toshlari siqib chiqargan havo m as­
sasi  (M   -  m).ph / p m boMadi.  Endi  toza  suv  bilan  tarozi  toshlari 
m uvozanatda bo'lishi uchun:
p V  -  phV  =  (M   -  m)  -  (M   -  m).ph / p m 
V(Ps  -  p j =   (M   -  m ).(I  -  ph  / p j  
(1.3.3)
deb yoza  olamiz.  Shunga  o'xshash,  tekshirilanayotgan  suyuqlik 
uchun  ham:
vnki 
P V -  phV =  (M t -  m)  -  ( Mr m) ph  / p m
y(px  ~  Pt)=  (M , -  m ).(I  -  p h  / p j .  
(1.3.4)
shartni  yoza  olamiz.  (1.33)  va  (1.3.4)  tengliklarni  hadm a-had 
bo‘!ib,  quyidagilar  hosil  qilinadi:
(P,  ~  P j/( P X  ~  P J = (M   ~  m )/(M , -  m);
Р Г  (M , - m).(Px - Ph) /( M  - m)  + ph . 
(1.3.5)
Shunday  qilib,  (1.3.5)  formula  yordam ida  tekshirilayotgan 
suyuqlikning  haqiqiy  zichligini  hisoblash  mumkin.

Ishni  bajarish  tartibi
1.  Dastlab  xonadagi  atmosfera bosimi  va  haroratni  aniqlab, 
yozib olinadi.
2.  Yaxshi  quritilgan  piknom etm ing  m  massasi  tarozida  3—5 
marta o ‘lchab olinadi.
3.  Piknom etm ing b o ‘ynidagi  chiziqqa qadar toza suv  quyib, 
uning  massasi tarozida 3—5 marta o ‘lchab olinadi.
4.  Piknometrdagi toza suvni  idishga quyib,  so‘ngra unga tek- 
shiriladigan  suyuqlik quyiladi.  Uning  ham  piknom etr bilan bir- 
galikdagi  M, massasi tarozida 3—5 marta o ‘lchanadi.
5.  Ilovadagi jadvallardan muayyan haroratga mos ps va ph ning 
qiymatlari topib yoziladi.
6.  (1.3.2)  va  (1.3.5)  formulalardagi  barcha  kattaliklaming 
qiymatlanni o ‘miga qo‘yib, tekshirilayotgan suyuqlikning pt zich­
ligi hisoblanadi.
7.  M assalarni  o 'lch ash d ag i  absolut  va  nisbiy  xatoliklar 
hisobianadi.
M ustaqil  tayyorlanish  uchun  savollar
1.  Moddaning zichligi deb  nimaga  aytiladi?
2.  Zichlik  qanday  birliklarda  о ‘Ichanadi?
3.  Jismning  zichligi  uning  shakliga  bog‘liqmi?  Haroratgachi? 
Geografik  kefiglikkachi?
4.  Shayinli  tarozi  bilan  prujinali  tarozi  orasida  qanday farq 
bor? Bu  tarozilar yordamida  qanday  kattaliklar о 'Ichanadi?
5.  Arximed  qonunini  ta 'riflang.  Jismlarning  suzish  shartlarini 
tushuntiring.
6.  (1.3.2)  va  (1.3.5) formulalarni  keltirib  chiqaring.
7.  Piknometr qanday asbob,  uning yordamida suyuqlik zichligi 
qanday  aniqlanadi?

Hisoblash  algoritmi
Bu laboratoriya ishini bajarganda o ‘tkaziladigan tajribalardan
tekshirilayotgan  suyuqlikning  zichligini  (px  =  ps 
— — )

(
m)
aniqlash  uchun  kerak  bo ‘lgan  m,  M r  M  -  kattaliklam ing  qiy­
matlari  aniqlanadi  (1.3.1- jadval).
1 .3 .1  - j  a  d  v  a  /

M
M ,
M
1
.
2.
3.
4.
5.
O 'rtacha
m
M i
M
Topilgan  m ,  M \,  ¥   qiym atlariga  k o ‘ra va  qolgan  kattalik- 
lam i  berilgan  qiym atlaridan  foydalanib  quyidagi  hisoblashlar 
bajariladi:

(Л/,  -  m)
vPx  ~  Ps  j j j  
ifodadan tekshirilayotgan suyuqlik zich-
ligining qiymati topiladi. Tajriba bir necha marta takrorlanib, topilgan 
zichlik qiymatlarining o ‘rtachasi  px  quyidagicha topiladi:
П
Px = 
Y, Pxl / n . 
i=1
APxi  = \Px~Pxi\  —  ifodadan  h ar  bir  oMchashning  absolut 
xatoligi
П
Apx  =  X (Apx,-)/и  —  ifodadan  absolut  xatolikning  o'rtacha 
/=1
qiymati
Ep  -  A p / p   — ifodadan nisbiy xatolik topiladi.
Olingan  natijalar  1.3.2-jadvalga yoziladi.

1.3.2 - j  a d v a  I

m,  (kg)
м   (kg)
M,.  (kg)
P„  (kg/sm 1)
A P„  (kg/sm1)
E  %
1.
2.
3.
4.
5.
O 'rtacha
m
M
M,
P,
ДР,
Bu  hisoblashlami  EH M da  bajarish  uchun  yuqoridagi  ifoda- 
lardagi  kattaliklarni  lotin  alfavitidagi  harflar  bilan  quyidagicha 
belgilab olamiz:
/  =   /,  ml  =   M \,  m2 =  М2,  m() =  MO,  p   =  PC,
P ~ P X
  D PI  absolut  xato  EP  nisbiy  xatolik.
Hisoblash dasturi
10  REM  «Suyuqliklarning  zichligini  piknom etr  yordamida 
aniqlash».
20  R EM   mQ  —  p ik n o m e tr  m assasi;  m l  —  suv  b ila n  
piknom etr  massasi;  m2  —  suyuqlik  bilan  piknom etr  massasi; 
ps  —  suvukliJg zichligi;  N  - -   tajribalar soni
25  IN  PV T  N,  MO,  PS
26  FOR  1=1  TO  N
28  IN PU T   M l (I),  M2(I)
30  N EX T  I 
32  FOR  1=1  TO  N
34  P (I)= P C * (M 2 (I)-M 0 )/(M  I(D-MO)
36  P = P + P (I)
38  N EX T  I 
40  P 1 = P /N  
42  FOR  1=1  TO  N 
44  DP(I)=ABS(P1 - P I(I))
46  D P = D P + D P (I)
48  N EX T  I 
50  D P 1 = D P /N

52  EP=100*D P1/P1
56 
PR IN T  «Tajribalar soni»;  N ,  «piknometr  massasi»;  MO, 
suyuqlik zichligi»;  PC
58  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
60  PRIN T  «i  «;»  m l  «;»  m2  «;»  p(i)»;»  dp(I)»
62  PRINT  «------------------------------------------------------------ »
64  FOR  1=1  TO  N
66  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
68  PRIN T  1;
70  PR IN T  U SIN G   « # # # # .# # # ’;M 1(1),M 2(I),P(1),DP(1) 
72  NEXT  I
74  PRIN T  «------------------------------------------------------------ »
76  PR IN T  «р 1 = » ;P 1,»dp 1 =»; D P 1, »ЕР=»; EP 
78  END
Ushhu  hisoblashlar  «EXCEL»  dasturida  quyidagicha  hajariladi:
Suyuqliklaming zichligini piknom etr yordamida aniqlash
A
В
С
D
E
1
M l
М2
PI
D P I
1
.
= P C *(C 2-M O )/(B 2-M O )
=A B S(?1 Y -D2)
2.
3.
4.
5.
P1Y —Zichlikning o ‘rtachasi
/я0  —  piknom etr  massasi;  m l  —  suv  bilan  piknom etr  massasi; 
m2 —  suyuqlik bilan piknometr massasi;  ps — distillangan  suv zichligi.
2-  mashq.  Sochiluvchi  qattiq jismlarning zichligini 
piknometr  yordamida  aniqlash
KerakJi  ashnb va matcriailar. 
1

Tarozi toshlari bilan.  2.  Pik­
nometr.  3. Toza suv quyilgan idish. 4. Tekshiriladigan qattiq jism - 
lar.  5.  Termometr.  6.  Filtrqog‘oz yoki marli.
Ishning  maqsadi.  Q attiq  jism larning  zichligini  piknometr 
vositasida aniqlashni o ‘rganish.

Nazariy  qism
Q attiq jism ning  zichligini  topishda  1.3.1-  rasm da  keltiril- 
gan  piknom etrdan  foydalaniladi.  Bunda  yana  shunga  e ’tib o r 
berish  kerakki,  piknom etrga  suyuqlik  quyib,  jism   solingarida 
suyuqlik piknom etr b o ‘ynidagi  chiziqdan yuqori ko'tarilm asligi 
kerak.
Faraz  qilaylik,  belgigacha toza  suv quyilgan  piknometming suv 
bilan bii^alikdagi massasi  M bolsin. Agar piknometming massasi mn 
,  ichidagi  suv massasi  /w^bolsa,  u holda  M  -  mr  + 
boiadi.  Endi 
suvli piknometrga tekshirilayotgan qattiq jismni solamiz.  Bunda qattiq 
jism  suvning  bir  qismini  siqib  chiqaradi  (suv  belgidan  yuqoriga 
ko'tariladi),  u  shpris  yoki  pipetka  yordamida  olib  tashlanadi. 
Piknometming toza suv va qattiq jism bilan birgalikdagi  massasi  M 
bolsin.  Agar  qattiq jismninig  massasini  m  bilan,  piknometr  ichida 
qolgan suvning massasini \bilan belgilasak, u holda  M  - m n + m+ 
+ wfboMadi.  Bulardan  M -  M , ayirma quyidagi ifodaga teng bo‘ladi:
M  -  M  t =  mt -  m \ -   m. 
(1.3.6)
Bundan  qattiq jism   hajmiga  teng  hajmli  suyuqlikning,  ya’ni 
qattiq jism  siqib  chiqargan  suyuqlikning  massasi:
ms -  m \ —  M  -  M j +   m 
(1.3.7)
ga teng ekanligi  kelib chiqadi.  Binobarin,  qattiq jism ning  hajmi 
quyidagicha fc^Madi:
V  =  (ms -  m \ ) / p s —  (M   -  M, +   m )/p s . 
(1.3.8)
Bunda:  ps —  toza suvning  muayyan  haroratdagi  zichligi.
Hajm ning  (1.3.8)  form uladagi  qiym atini  (1.3.1)  ifodaga 
qo‘ysak,  qattiq jism ning zichligi  quyidagiga teng boMadi:
px =  m.pa Д М   -  M ,+   m). 
(1.3.9)
Q attiq  jism ning  (1.3.9)  form ula  yordam ida  hisoblangan 
zichligi  taqribiy boMadi,  chunki  bu  form ulaga jism n i  havoda 
lortganda og‘irligining kamayishini  hisobga oluvchi  tuzatm a ki- 
ritilm agan.  Quyida  sochiluvchan  qattiq  jism lar  zichligining 
haqiqiy qiym atini  topishga  im kon beradigan  form ulani  keltirib 
chiqaram iz.
Buning  uchun  quyidagi  belgilardan  foydalanamiz:

p V —  tekshirilayotgan  qattiq jism ning  haqiqiy massasi; 
phV —  qattiq jism  siqib  chiqargan  havoning  massasi; 
mph/ p i — qattiq jism ni  muvozanatlovchi  tarozi  toshlari  siqib 
chiqaigan havoning massasi.
((M  -  Mj +  m )/p t)p h — siqib chiqarilgan toza suvni m uvoza­
natlovchi  toshlar siqib  chiqargan  havoning  massasi  bo'lsin.
Bunda:  pt  —  tarozi  toshlarining  zichligi,  ph  —  havoning 
zichligi.
Qattiq jism havoda tarozida tortilganda quyidagi  muvozanatlik
sharti  bajarilishi  kerak:
Pz y   -  PhV  =   m  ~  mP/Px>
(1  3  10)
bundan:
V(PX~ Ph)   =  m<1  ~ P k M '
(1.3.11)
Bu  formula  suv  uchun  yoziladi:
V(ps - ph)   —  (M   -  M, +  m )( 1  -  ph/p ,) .
(1.3.12)
(1.3.11)  va  (1.3.12)  tengliklarni  hadm a-had  bo‘lib,
(Px " P
h
)/(P , ~ Ph)   =   m/ ( M  ~  M i  +   m)
(1.3.13)
ni hosil qilamiz.  Bundan:
px =   m(ps - ph) /( M   -  M t  +  m)  +  ph
(1.3.14)
sochiluvchan  qattiq jism larzichligining haqiqiy qiymatini aniq­
lash  formulasi  hosil  b o ‘ladi.
Download 104 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling