H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

Ishlab chiqarishning axborot omili 
Axborot atamasi keng ma’noda u yoki bu bilimlarni, ma’lumotlarni, 
uzatiladigan, odamlar va boshqa jonli mavjudotlar hamda maxsus qurilmalar 
tomonidan qabul qilinadigan turli xil signallarni anglatadi. Hozirgi zamon 
ishlab chiqarishida axborot salmokli va turli-tuman rollarni bajaradi. 
Jumladan, u texnikaning (ayniqsa, dastur bilan boshqariladigan texnikaning) 
ishlashini, bevosita ishlab chiqarishning eng maqbul tashkil etilishini va uning 
kechishi ustidan nazoratni, ishlab chiqarishni tezda qayta tashkil etish 
imkonini, xodimlar bilim darajasi va malakasi oshirilishini, ilg‘or g‘oyalar va 
texnologiyalarning tezda yoyilishini ta’minlaydi. Aynan axborot-kompyuter 
tizimini keng joriy etish 90-yillarda Amerika Qo‘shma Shtatlari iqtisodiyoti 
mislsiz o‘sishining bosh omili bo‘lib xizmat qildi, deb ta’kidlaydilar 
tadqiqotchilar. 
Ammo shu omilning qorong‘i tomonlari ham uchraydi. Ana shu tomonlar 
jamiyatning axborot xavfsizligi muammosini, ya’ni uning yashirin axborot 
oqimiga begona shaxslarning xavfli kirib borishidan himoya qilish 
muammosini nihoyatda keskinlashtiradi. Kompyuter sohasidagi jinoyatchilar 
(xakerlar) hukumat xizmatlarining yashirin ma’lumotlariga, harbiy buyruqlar 
va razvedkaning yopiq ma’lumotlariga, banklar, raqobatchi firmalarning 
hujjatlariga kirib borishlari, axborotlarni, moliyaviy va boshqa boyliklarni 
o‘g‘irlab, boshqaruv tizimi ishini, davlat faoliyatini izidan chiqarishlari 
mumkin. Bunday harakatlar kompyuter tizimlarini ishdan chiqarishda 
muholifatdagi davlatlar maxsus xizmatlarning qudratli axborot quroli bo‘lib 
xizmat qiladi. 

---

147 
Axborot - kompyuter texnologiyasining boshqa bir «salbiy ta’siri» 
shundan iboratki, ular o‘z ishlab chiqaruvchilariga – katta imkoniyat beradi. 
Axborot-kompyuter texnologiyasini ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlari 
orhali (aytaylik, kompyuter o‘yinlari orqali) uning millionlab iste’molchilari 
ongiga ta’sir o‘tkazishlari mumkin. Yoki bahaybat Internet kompyuter 
tarmog‘ini olaylik: ana shu sehrli «o‘rgimchak to‘ri» tobora ko‘p odamlarni 
o‘z domiga tortmoqda, axborotlar borasida o‘ziga «qaram» qilib, ularning 
hayotini bevosita ekran bilan bog‘lab qo‘yamoqda, «kerakli» chizmalarni, 
ma’lumotlarni, obro‘sizlantiruvchi xabarlarni sanoqli daqiqalarda butun 
dunyoga tarqatish imkonini bermoqda. 
Yangi texnologiyalarning yana bir ziddiyatli qirrasi – davlatning o‘z 
nazorat ruyxatiga millionlab fuqarolarni barcha zarur ma’lumotlar bilan 
(sog‘lig‘i, oilasining ahvoli, daromadlari, ko‘chmas mulki va hokazolar bilan) 
«kiritish imkoniyatidir». Bir tomondan, bu jinoyatchilikka va soliqlardan 
bo‘yin tovlashga qarshi kurashda, yordamga muhtoj fuqarolarni aniqlashda va 
hokazolarda ko‘mak berishi mumkin. Ikkinchi tomondan, ular davlat 
amaldorlarining, ayniqsa, «kuch tuzilmalari»ning suiste’mollari uchun: 
axborotlarni sotish, ulardan fuqarolarga zarar keltirish maqsadida foydalanish, 
tovlamachiliklar qilish, bo‘yin egmaganlarning amaldorlar tomonidan ta’qib 
qilinishi uchun imkoniyatlar yaratib beradi va hokazo… 
Nima bo‘lsa ham, fan-texnika inqilobi rivojlanib borgani sayin axborotlar 
oqimi kuchayib bormoqda. XIX asrda axborotlar oqimi ikki barobar ko‘payishi 
taxminan 50 yil talab qilingan bo‘lsa, bugungi kunda axborotlar oqimi har 20 
oyda ikki barobar ko‘payib borayapti, ularning jamiyat hayotidagi ro‘li 
og‘ishmay oshib bormoqda. Bu olimlarga «axborot inqilobi» va rivojlangan 
mamlakatlarning «industurial jamiyat»dan «axborot jamiyati»ga (uni 
«postindustirial», deb ham atashadi) o‘tayotgani haqida gapirish imkonini 
berdi. 
Axborotlar jamiyatining asosiy jihatlari quyidagilardan iborat: 
• axborot ishlab chiqarishning asosiy mahsuliga va jamiyatning asosiy 
resursiga aylanadi; jamiyatda o‘ziga xos «axborotlar hukmronligi» tarkib 
topadi; 
• maorif va fan (axborotlarni ishlab chiqaruvchilar) – iqtisodiyotning 
asosiy sohalariga aylanadi, universitetlar (ilmiy bilim markazlari) va ilmiy-
texnik mutaxassislar jamiyatda yetakchi rol o‘ynaydi; 
• har sohada axborot-kompyuter texnologiyasi va avtomatlar 
qo‘llaniladi, yangi ixtirolarni joriy etish tezlashadi; 
• ulkan aloqa tizimlari (qit’alararo telefon kabeli, yo‘ldoshlar orqali 

---

148 
televideniye va aloqa, jahon Internet tarmog‘i) rivoj topadi; 
• iqtisodiyotni tashkil etish rang-baranglashib, uning qayishqoqligi 
oshadi, bilimlar va odamlarning butun ijtimoiy hayoti uzluksiz yangilanib 
boradi. 
Axborotlar jamiyatining yuqorida aytib o‘tilgan so‘nggi jihati ayniqsa, 
salmoqli bo‘lib, uni millionlab kishilar his etadi. Amerikalik jamiyatshunos 
Elvin Toffler (1928 yilda tug‘ilgan)ning kuzatuvlariga qaraganda, hozirgi 
zamon insoniyat hayotdagi o‘zgarishlar tobora jadallashib boradigan davrga 
qadam qo‘ymokda. Bugungi kunda dunyoda o‘zaro bog‘liq uch asosiy omil 
ustuvorlik qilmoqda: birinchi omil – o‘tkinchi bo‘lib, u jamiyat hayotidagi 
(fan, texnika, ishlab chiqarish, turmush, moda, odatlardagi, hatto odamlarning 
o‘zaro munosabatlaridagi) o‘zgarishlar oqimi tobora tezlashib borishini 
anglatadi; ikkinchi omil – yangilanish, u tobora g‘aroyib, hayratda 
qoldiradigan, 
ilgari 
ko‘z 
ko‘rmagan 
buyumlarning 
yangidan-yangi 
namunalarini, jarayonlarni, vaziyatlarni, g‘oyalarni yaratadi; uchinchi omil – 
rang-baranglik bo‘lib, hayot shakllarining g‘oyatda ko‘psonligi, murakkabligi 
va ko‘rinishlari bilan lol qoldiradi, iste’mol ne’matlarining millionlab 
turlaridan boshlab din, fan, maorif, san’at, siyosat oqimlarining son-
sanoqsizligi shular jumlasidandir. 
Ana shu omillarning qorishmasi odam asabini doimo tarang holda ushlab 
turadi. U hamma yerda ulgurishga harakat qiladi, natijada, uning bilimi sayoz, 
chala-chulpa, yuzaki va eskirgan bo‘lib chiqadi. Hayotiy vaziyatlarning yashin 
tezligida o‘zgarishi uni ana shu o‘zgarishlarga qayta va qayta moslashishga 
majbur qiladi. 
Xo‘jalik hayotida ham xuddi shunday manzara kuzatiladi: «pishiklik 
iqtisodiyoti» o‘rniga «qisqa muddatli iqtisodiyot» keladi. Gurkirab 
rivojlanayotgan fan-texnika taraqqiyotining bosimi ostida undagi hamma narsa 
– texnika, texnologiya, buyumlar va ehtiyojning o‘zi ham vaqtinchali bo‘lib 
qoladi. Kuni kecha Pentium IV shaxsiy kompyuterlarning «poshshosi» 
hisoblanar edi, hozir-chi, Pentium CXLIV nechanchi o‘rinda? Yoki 
kompyuterlarning dasturiy ta’minoti bo‘yicha qo‘llanma kitoblarni olaylik. 
Ular nashrdan chiqmay turib, eskirib qolayapti... 
Shuning uchun Toffler shundan bo‘lsa kerak: «bir marotabali ne’matlar, 
iqtisodiyotda «ishlatdingmi – tashlab yubor» tamoyili ustuvorlik qiladigan 
davr keladi» degandi. Bundan mahsulotlarning uzoq muddatli, g‘oyatda pishiq 
va qimmatbaho turlarini ishlab chiqarishga e’tiborni qaratish maqsadga 
muvofiq emas, ko‘p hollarda ta’mirlash ishlarini olib borish samarasiz, 
texnikadan yanada samarali foydalanish, uni ijaraga berish tizimini 

---

149 
takomillashtirish, dasgohlarni ish jarayonida yangilab borish zarur, degan 
muhim xulosalar kelib chiqadi.