H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

mexanizm - bu kishilarning o‘z turmush darajasini oshirish vazifasini hal 
etishdagi usul va shakllarning o‘zaro harakatidir.
Iqtisod butun tamaddun ustuni yaratgan, sababi insoniyat jamiyatdagi 
qolgan hamma institutlarni ushlab turibdi. Fan, madaniyat, davlat o‘zining son-
sanoqsiz vazifalarini bajarishida-insoniyatning o‘ziga ijozat berib turgan 
hamma narsaning asosiy sababi iqtisodiyotdir, kerakli moddiy va nomoddiy 
sharoitlarning borligi yaratilganligidir. Shuning uchun ham aytadilar, 
dunyodagi barcha buyuk iztiroblarning ildizi iqtisodiyotga borib taqaladi. 
Hozirgi davr tarixining markazida barcha o‘tmishdagi voqea va tarix hodisalari 
guvohlik qiladi: ya’ni davrli, (universal) har tamonlama ahamiyatga ega 
bo‘lganlikni olish uchun, ijtimoiy-siyosiy ta’limot undan yoki boshqa tarixiy 
butunlik davrni o‘z ichiga olishi shart. Faqat shunday jamiyat rivojlanishining 

---

21 
nazariyasi davri deb aytilishi huquqiga ega, bu o‘z navbatida aynan bir xil 
o‘xshash haqiqatni aks ettiradi, ilmiy ifoda etadi va tarixiy davrida barcha 
asosiy harakat qiluvchi kuchlari. Uning rivojlanish yo‘nalishining mazmunini 
va unga xos qadriyatlar xususiyatlarni tahlil etadi. Bunday ta’limotsiz yo 
umumiylikni, yo xususiylikni, yo butunlikni, yo qismanlikni, yo mantiqiyligi, 
yo hozirgi, yo kelajakda jamiyat rivojlanish va uning asosiy xususiyatlaridagi 
xarakterini tushunib bo‘lmaydi.
Agar iqtisodiyot insonlarning hamma talablarini bajarmaganida, ehtimol 
ular boshqa turdagi fan va texnika faoliyati bilan mashg‘ul bo‘larmidi. Ammo, 
shuni esdan chiqarmaslik kerakki, madaniyat, ma’naviy boylik insonlar 
mavjudligining ajralmas qismigina emas, balki farovonligining dastlabka eng 
zarur tarkibiy qismi hamdir.
Ma’lumki, yuqorida aytib o‘tilganidek, tarixga aylangan XX asr (bu asrda 
faqat hozirgi jamiyat va biz yashaganimiz uchun emas) avval barcha asrlardan 
o‘zining muhim voqealari va hodisalari bilan ajralib turadi. XIX asrning 
ikkinchi yarmidan to XX asrning boshigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan 
har biri o‘zining shartliligi, nisbiyligi, yuvilib, o‘yilib ketgan qirralari bilan bir-
biridan ajralib turuvchi uch davr ko‘zga tashlanadi. Yangi tarixning birinchi 
davri ulug‘ fransuz burjua inqilobi bilan boshlanib, (1789 yildan 1871 
yilgacha) Parij kommunasi arafasida tugallanadi.
Shundan so‘ng yangi tarixning ikkinchi davri boshlanadi. Bu davr 
burjuaziya siyosatining kuchsizlanishi, ya’ni burjuaziyaning davri bilan 
tavsiflanadi. Bu davr yangi sinflarga, demokratik o‘zgarishlarga asta-sekin 
kuch to‘plab, tayyorgarlik ko‘rish davri bo‘lgan. Yangi tarixning uchinchi 
davri - XIX asrning oxiri va XX asrning boshlari bo‘lib, bu davr kapitalistik 
jamiyat hayotining negizidan ustqurmasigacha bo‘lgan hamma tomonlariga 
xos ob’ektiv qonunlarini –jamiyatning rivojlanishi, insoniyat tarixining 
o‘tmishi hozirgi kuni hamda kelajagini o‘z ichiga oladi va bu davr nazariyasi, 
deb ataladi.
XX asr o‘zining chuqur voqeligi, hodisalari bilan o‘tgan asrlardan 
anchagina farq qiladi, buning sabablaridan biri shu asrda sobiq sotsialistik 
davlat - SSSR yuzaga kelgan. Bu davlatning hududiy jihatdan dunyoda tengi 
bo‘lmagan, u 22,4 mln.km dan ko‘proq juda katta yer osti va yer usti 
boyliklariga ega bo‘lgan 15 ta respublikani o‘z ichiga olgan. U o‘zining 
iqtisodiy rivojlanishida birinchi marotaba markazlashgan reja tizimini 
qo‘llagan davlatdir. Bu tizimning ijobiy va salbiy tomonlari ko‘p bo‘lgan. 
Katta qurbonlar va qon to‘kishlar evaziga yuzaga kelgan davlat o‘tgan asrning 
90 yillariga kelib tanazzulga yuz tutdi. Shu tariqa O‘zbekistonimiz ham 

---

22 
mustaqillikka erishdi. 1991 yil 1 sentabr sanasi O‘zbekistonning Mustaqillik 
kuni sifatida tarix sahifalaridan munosib o‘rin oldi.
Biz hozir juda qiziqarli va murakkab davrda yashamoqdamiz, sobiq ittifoq 
tarkibidan ajralib chiqqan mustaqil hamdo‘stlik davlatlarida keskin va chuqur 
iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar yuz bermoqda. O‘zbekistonning 
iqtisod fani ham qotib qolgan, turg‘unlik davrining quruq safsatabozliklaridan, 
dunyo iqtisodiy tafakkurining to‘g‘ri yo‘liga chiqib oldi.
O‘zbekiston iqtisodiyoti XXI asr bo‘sag‘asida yangi bosqich - bozor 
iqtisodiyoti munosabatlariga sobit qadamlar bilan kirib bordi. Ma’lumki, sobiq 
ittifoq barbod bo‘lganidan keyin uning tarkibidan chiqqan mustaqil davlatlarga 
o‘ttiz yildan oshdi. Shu o‘tgan davr ichida ancha katta ahamiyatga ega bo‘lgan 
ijobiy ish - transformatsiyalashuv yuz berdi. Dunyo yangi ming yillikka va 
yangi asrga qadam qo‘ydi. Globallashuvning o‘ziga xos ijobiy tomonlari va 
ziddiyatlari paydo bo‘lmoqda, yangidan yuzaga kelgan mustaqil davlatlar 
milliy iqtisodiy tizimining shakllanishi ro‘y bermoqda. Shu yerda ta’kidlash 
lozimki, O‘zbekiston mustaqil davlatining shu qisqa davr ichida endogen va 
ekzogen xolati borasida erishgan katta yutuqlari dunyoning Yevropa, Amerika, 
Afrika, Osiyo hamda Avstraliya va Okeaniya qit’alaridagi bir qancha 
mamlakatlarda 
asrlar 
davomida erisholmagan, 
transformatsiyalashuv 
rivojlanishi yuz bermagan. O‘zbekiston shu qisqa mustaqillik davrida bozor 
iqtisodiga o‘tishda o‘zining tarkibiy ichki dunyosidan, urf-odatlaridan, 
timsolidan, xususiyatlaridan, qolaversa o‘zining milliy mentalitetidan kelib 
chiqqan holda: davlat ramzlari, iqtisodiyot va boshqa sohalardagi islohot, 
modernizatsiya va diversifikatsiya qilish kabi masalalarni qaytadan zamon 
talabiga javob beradigan holatga keltirdi.
Bularning barchasini ijobiy amalga oshirish buyuk, mehnatkash, 
vatanparvar va erksevar o‘zbek xalqining g‘ayrati va xatti-harakati natijasida 
yuz berdi.
Iqtisodiyot nazariyasining roli juda buyukdir. Dunyodagi ulkan 
yutuqlarning ham, iztiroblarning ham ildizi iqtisodiyotga kelib taqaladi. U, o‘z 
navbatida, iqtisodiy siyosat va xo‘jalik faoliyatining asosi bo‘laturib, jamiyat 
to‘g‘risida tizimlashgan bo‘limlar, ilmiy tadqiqotlar, uning iqtisodiy 
strukturasi va harakat qilishini ishlab chiqishga chaqiradi.
O‘tish davri iqtisodiyoti uchun ko‘pincha iqtisod fanining o‘sha tomoni 
juda katta ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Ulardan asosan iqtisodiyotning milliy 
modelini ishlab chiqishga yordam beradi, yangi iqtisodiy tizimlar 
shakllanishining ko‘pincha samarali yo‘lini ifoda etadi. 
Fan tabiat, jamiyat va inson tafakkuri hamda shunday bilimlarning aloxida 
tarmoqlari rivojlanishining qonun va qonuniyatlari xaqidagi bilimlar tizimidir. 

---

23 
Boshqacha aytganda, fan xaqiqatni umumiy tadqiqot qilib, uning maqsadi esa 
tabiat va jamiyatning sirini anglashga, faxmlashga qaratilgan, xamda ularning 
rivojlanishidagi qonun va qonuniyatlarning xaqiqatini ochish bilan bog‘liqdir.
Olimlarning shunday asosiy prinsipi bo‘lib ob’ektivlik xizmat qiladi. 
Ob’ektivlik yondashuvni haqqoniyat bilan, oldindan bichib-to‘qimasdan, 
haqiqatni buzib ko‘rsatish ta’siridan qaytarishni, rad etishni, ya’ni siyosiy, 
mafkuraviy, shaxsiy manfaatni yoki aniq ijtimoiy guruhlar, partiyalar va 
boshqalarning manfaatlarini bildiradi.
Hozirgi zamon fani yutuqlari juda ham ko‘p olimlar, avlodlar kuchlarining 
natijasidir. Hayot, amaliyot ular erishgan bilimlarning xaqiqatligini sinab 
ko‘rib, nimalarnidir olib tashlamoqda, nimalarnidir qoldirmoqda va yangi 
avlodlarning ilmiy tadqiqotlari bilan boyitib bormoqda.
Olimlarning kashf qilayotgan qonunlari ularga xatolikka yo‘l qo‘ymasdan 
va ko‘zlangan maqsadlarga kamroq vaqt va energiyalar sarflash bilan 
erishishga imkon berilmoqda.
Barcha fanlar ikki katta guruxga bo‘linadi: tabiiy va ijtimoiy 
(jamiyatshunoslik) fanlarga. O‘z navbatida tabiiy fanlar tabiatni va insonlarni 
uning elementi sifatida (fizika, kimyo, biologiya, meditsina va boshqalar) 
o‘rgatadi. Ijtimoiy (jamiyatshunos) fanlar jamiyat va insonlarni bu jamiyatning 
elementi sifatida ro‘y bergan jarayonlar (falsafa, sotsiologiya, huquq, 
pedogogika, tarix, siyosatshunoslik va boshqalar) sifatida o‘rgatadi.
O‘z navbatida tabiiy fanlar ham, ijtimoiy (jamiyatshunos) fanlar ham 
fundamental va amaliy fanlarga bo‘linadi.
Fundamental (lotincha fundamentum - asosiy) bilimlar amaliy bilimlar 
uchun tayanch asos bo‘lib xizmat qiladi. Ular nazariy tadqiqotlarga asoslanib, 
amaliy bilimlarda amalga oshiriladi, amaliy bilimlar esa insonlarning hayotiy 
faoliyatida amalga oshiriladi. Fundamental va amaliy fanlar orasida nafaqat 
bevosita bog‘liqlar mavjud, balki teskari, qarama-qarshi bog‘liqlik ham 
mavjud: amaliy fan fundamental fanlarning rivojlanishi uchun imkoniyatlar 
yaratadi, yo‘l ochib beradi.
Mamlakatda fundamental fanlarning rivojlanish darajasi uning unumli 
iqtisodiy rivojlanish darajasiga va ushbu daraja bilan aniqlangan aholining 
unum va oliy ta’limning sifatiga bog‘liq bo‘ladi. Qanchalik fundamental 
ishlarning rivojlanish darajasi yuqori bo‘lsa, shunchalik amaliy bilimlarning 
rivojlanish darajasi va mamlakatning jahon rivojlanishiga ta’siri yuqori 
bo‘ladi. Iqtisodiyot nazariyasi ijtimoiy fanlar nazariyasiga kiradi. 
Insoniyatning ijtimoiy hayoti murakkab va xilma-xildir. Jamiyat kishilarning 
o‘zaro harakatini tasavvur etadi. Har bir inson doimo davlat, jamoa, 
ma’muriyat va bir-biri bilan munosabatda bo‘ladi.

---

24 
Barcha ijtimoiy munosabatlar tizimidan iqtisodiyot fani jamiyatda 
kishilarning, har bir jamiyat a’zolaring
moddiy (oziq-ovqat, kiyim-kechak, 
boshpana va boshqalar) va ijtimoiy (sog‘liqni saqlash, ta’lim-tarbiya, sport, 
madaniyat va boshqalar) ehtiyojini ta’minlaydi. Ehtiyojlarning cheksizligi va 
iqtisodiy resurslarning cheklangan, noyob sharoitida moddiy boyliklarni va 
hizmatlarni ishlab chiqarishda ro‘y beradigan iqtisodiy munosabatlarni 
ajratadi.
Shu bilan birga, mehnat, xo‘jalik inson hayotini saqlab qolish uchun 
hamma vaqt mavjud bo‘lgan iqtisodiyot fani nisbatan yoshroqdir. U 
kapitalistik xo‘jalik tizimining rivojlanishi bilan paydo bo‘ldi va u bilan birga 
faol rivojlanib kelmoqda. Kapitalizm natural xo‘jalikni, uni ixtisoslashgan 
tovar xo‘jaligiga aylantirib, tamomila vayron qildi, ishlab chiqarish umumiy 
xarakterga ega bo‘lib, xar bir tovar ishlab chiqaruvchi boshqalar uchun, ya’ni 
sotish uchun ishlab chiqaradi.
Kapitalizmning asosiy xususiyati nafaqat jamiyatda ro‘y bergan mehnat 
taqsimoti bo‘ladi, balki bozorda yangicha asosiy tovar - ish kuchining paydo 
bo‘lishi ham, ya’ni bu o‘z navbatida mahsulotlarga talabning o‘sishiga hamda 
jamiyatda yangi iqtisodiy o‘zaro munosabatdagi tizimning paydo bo‘lishiga 
yordam beradi: ishlab chiqarish vositalariga ega – ish beruvchi bilan va ishlab 
chiqarish vositalaridan ozod hamda ish o‘rinlarini olishga muhtoj bo‘lgan 
yollangan ishchilar orasida ham. Ushbu ikki asosiy xo‘jalik sub’ektlari orasida 
paydo bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy bog‘liqlik kapitalistik xo‘jalik tizimining va 
bir vaqtda unumli mehnat taqsimotidagi yangi bosqich ko‘pincha mavjud 
xususiyatga ega bo‘ladi. Agarda jamiyatda kapitalizmgacha bo‘lgan mehnat 
taqsimoti tovar ishlab chiqaruvchilarning o‘zida mehnatga ixtisoslashuv 
asosida ro‘y bergan bo‘lsa, unda jamiyatda oddiy tovar ishlab chiqarishning 
vayron bo‘lishi bilan mehnat taqsimoti sub’ektlarining va ularning xo‘jalik 
faoliyati vazifalarining belgilanishi bo‘yicha yuzaga kelgan.
Shunday qilib, mustaqil iqtisodiyot fani kapitalistik iqtisodiy 
munosabatlarning yuzaga kelishi bilan bir vaqtda paydo bo‘lgan.
Hozirgi 
zamon 
iqtisodiyot 
fanining 
asoschisi 
ko‘pchilik 
iqtisodiyotchilarning tan olishicha, shotlandiya iqtisodchisi va faylasufi Adam 
Smit (1723-1790)dir. Shunday bo‘lsa ham, Adam Smitgacha bo‘lgan 
kapitalistik xo‘jalik tizimi tushunchasiga o‘zlarining jiddiy hissalarini 
qo‘shgan iqtisodchi-olimlar ma’lum, ammo faqat Adam Smit birinchi bo‘lib 
1776 yilda o‘zining asosiy «Xalqlarning boy bo‘lish tabiati va sabablari 

---

25 
to‘g‘risidagi tadqiqot»
1
asarida iqtisodiyot nazariyasi asosiy tushunchalar, 
kategoriyalarning mazmun-mohiyati tahlili bilan bilimlarning tizimga
solinishi 
sifatida taqdim etilgan. Kapitalizm tizimi itisodiyoti haqida jamlangan 
bilimlarning deyarli 100 yilligini umumlashtirgan Adam Smit bundan bilishga 
berilgan ob’ektiv iqtisodiy qonunlarning xarakatini tizim sifatida taqdim etdi. 
Adam Smit iqtisodiy nazariyasini fan sifatida ifoda etdi va unga «Siyosiy 
iqtisod» nomini berdi.
Ma’lumki, «Siyosiy iqtisod» atamasi faylasuf Aristotel tomonidan 
grekcha uchta so‘zdan iborat ekanligi dalillab bergan: «politsiya» - jamiyat 
tizimi; «oykos» - uy xo‘jaligi; «nomos» – qonun. Demak, «Siyosiy iqtisod» - 
har qanday jamiyat tizimida xo‘jalik yurgizish va boshqarishni o‘rgatadigan 
fan.
Hozirgi zamonda iqtisodiyot nazariyasining tushunchasi kelgusi 
bloklardan iborat:
1. Ko‘pincha hammaga ma’lum Adam Smit va David Rikardolar kabi 
vakillardan iborat klassik siyosiy iqtisod; 
2. Undan keyin o‘tmishdoshlarining
yutuqlariga asoslangan iqtisodiyot 
nazariyasi fani kapitalistik xo‘jalik, iqtisodiy qonunlar, kategoriyalar, 
umuman, bu fanni jiddiy oldinga surgan; 
3. Ingliz siyosiy iqtisod maktabining vakili A.Marshall, u qiymatning 
mehnat nazariyasini eng yuksak naflilik nazariyasi bilan yaqinlashtirishga, 
«murosaga keltirishga» uringan; 
4. J.Keynsning iqtisodiy ta’limoti, bu yerda davlatning tartibga solishi, bu 
albatta bugungi kunlarda ham o‘zining ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q; 
5. Hozirgi zamon iqtisodiy o‘sish nazariyasi maktabi; 
6. Hozirgi vaqtda mamlakat iqtisodiyot fanining yutuqlari, ayniqsa, 
metodologik xarakterga ega bo‘lgan nazariyalarni ishlab chiqish.
Shu o‘rinda, alohida aytish joizki, O‘zbekiston xalqi milliy g‘ururining, 
milliy iftixorining asosiy negizi, bu uning 100-150 yillar davomida yarim 
mustamlaka va shundan 70 yildan ortiq vaqtni to‘liq mustamlaka tizimida, 
bozor iqtisodiyotiga aloqasi bo‘lmagan iqtisodni yaratishiga urinib ko‘rgan 
sobiq SSSR dunyosida yashab kelganligidir. Ikkinchisi hozirgi yangi bozor 
munosabatlariga o‘tish davridagi qiyinchiliklardir. Hech bir narsa o‘z-o‘zidan 
bo‘layotgani va tekin kelayotgani yo‘q, shu sababli narx-navoning 
erkinlashishi, inflyatsiya, ba’zi sohalardagi vaqtincha bo‘layotgan iqtisodiy 
1
А.Смит. «Исследование о природе и причинах богатства народов». М.: Директ-Медиа, 
https://biblioclub.ru/index.php?page=book_red&id=560822014 

---

26 
qiyinchiliklarni tan olib, sabr-toqat bilan, hayotimizning barcha sohalaridagi 
o‘zgarishlarni tinch-totuvlikda ma’qullab, uni e’tirof etib kelinayotganligidir. 
Albatta, bir sakrash bilan yangi bozor munosabatlariga o‘tib bo‘lmaydi. Bu 
juda murakkab jarayon, bugungi qiyinchiliklar buyuk kelajak yo‘lidagi 
vaqtincha to‘siqlardir.
Endi, shu yerda shunday savol tug‘ilishi mumkin: nima uchun 
O‘zbekistonni butun dunyo e’tirof etmoqda? Buning javoblari quyidagilardir:
1) uning qulay geografik-siyosiy mavqega egaligi; 2) yer osti va yer usti 
qazilma boyliklarning mo‘lligi; 3) qisqa vaqt ichida og‘ir sanoatning yangi 
texnika-texnologiya bilan ta’minlanishi va uning rivojlanishi, qator yirik 
korxonalarning qurilishi va ishga tushirilishi; 4) faqat o‘z salohiyatiga ishonch 
bildirib ish boshlaganligi, bozor iqtisodiyotiga o‘tishning besh tamoyili o‘z 
vaqtida to‘g‘ri aniqlangani va qo‘llanilishi; 5) dunyo hamjamiyati bilan 
iqtisodiy-siyosiy aloqalar o‘rnatilib, samarali natijalar berayotgani; 6) eng 
asosiysi - o‘zbek xalqi - mehnatkash, mehmondo‘st xalq ekanligi va davlat 
rahbarining yuksak aql-zakovati, ishchanligi va uning o‘z xalqi, millati, davlati 
uchun fidoyiligidir.
Ushbu darslik hozirgi O‘zbekiston oliy ta’lim muassasalarida «Iqtisodiyot 
nazariyasi» fani bo‘yicha foydalaniladigan o‘quv dasturlari asosida yozildi. 
Unga fan bo‘yicha o‘quv dasturidagi mavzular va savollar mazmun-
mohiyatiga va qo‘yilgan talablarga muvofiq bob bo‘yicha alohida-alohida 
berilgan. Darslik oliy ta’lim muassasalarida shu fan bo‘yicha qo‘yilgan 
talablarning ancha qismiga javob beradi, deb o‘ylaymiz.
Biz taklif qilayotgan «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligi «Iqtisodiyot 
nazariyasi» fanini fan sifatida asoslashdan boshlab, natural tovar ishlab 
chiqarishidan 
to 
hozirgi 
zamon 
bozor 
iqtisodiyotining 
umumiy 
qonuniyatlarini, harakatini, xo‘jaliklarning dunyo davlatlaridagi turli mehnat 
taqsimoti asosida rivojlanishini planetamizning g‘arbiy va sharqiy yarim 
sharlarida faoliyat yuritayotgan har xil milliy xo‘jalik tizimini qamrab olgan. 
Dunyoning turli hududlarida bu xilma-xillik bozor iqtisodiyotining u yoki bu 
mamlakatdagi tarixiy, demografik, madaniy, ijtimoiy, siyosiy va tabiiy 
xususiyatlari bilan bog‘liq. Mazkur darslikda mamlakatimizning hozirgi 
zamon bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tishi, shu davrda milliy 
xo‘jaligimizning rivojlanishi va uning xususiyatlari keng yoritilgan.
Xulosa qilib aytganda, ushbu darslikda hozirgi zamon iqtisodiyot 
nazariyasi fanining mazmun-mohiyati keng yoritilgan. Shu zamondagi xo‘jalik 
tizimi hamma turlarining ahvoli va tamoyillari ochib berilgan. XX yuz 

---

27 
yillikning ikkinchi yarmi alohida davlatlar ichida va dunyo miqyosida, 
iqtisodiy munosabatlarning har tomonlama tuzilishida katta o‘zgarishlarni 
keltirib chiqardi. Fan-texnikaning rivojlanishi, jamiyatning keng miqyosda 
axborotlashuvi misli ko‘rilmagan darajada ishlab chiqarish samaradorligining 
o‘sishiga olib keldi. Iqtisodiy munosabatlar ko‘proq sivilizatsiyalashgan va 
ijtimoiy yo‘naltirilgan xususiyatga ega bo‘lmoqda. G’arb mamlakatlari aralash 
iqtisodiyotga, davlat ko‘pgina ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni bajaradigan milliy 
xo‘jaliklarga va iqtisodiyotning yangi tarkibiy tuzilishiga olib boradigan o‘tish 
davriga qadam qo‘ydi.
Darslikda muqaddas kitoblardan oligan ibratli iboralar ham mavjud. 
Shunday qarasangiz iqtisodiyot bilan qandaydir o‘xshash bog‘liq bor. 
Masalan, muqaddas kitoblarda mehnat va unga haq to‘lash, mehnatsevarlik va 
yalqovlik, dangasalik, hafsalasizlik, boylik va kambag‘allik, faqirlik, soliq 
to‘lash, pul va qarzdorlik xavfliligi, ixtisoslik, xo‘jalik faoliyatida kooperatsiya 
va diversifikatsiya ishlari va boshqalar tilga olingan.
Shuningdek, darslikda matnlarni o‘zlashtirishni tezlashtirish hamda 
yengillashtirish maqsadida ko‘p sonli jadvallar, sxemalar turli xil shakllarda 
berildi.
Kitobda iqtisodiyot nazariyasi fani, uning o‘tmishi va hozirgi kuni bayon 
qilinib, iqtisodiy g‘oyalarning rivojlanish yutuqlarini umumlashtirishga imkon 
beradigan yangi fikrlar izchillik bilan boyitilgan. Shu bilan birga darslik 
iqtisodiy ta’lim tarixi bilan ham tanishtiradi. Bu darslikda iqtisodiyot 
nazariyasining asosiy yo‘nalishlari, yutuqlari, hal etilmagan muammolari 
ko‘rib chiqilgan. Xususan, asosiy qiymatning mehnat nazariyasi va ularning 
eng yuksak unumdorligi konsepsiyalari solishtirilgan, tahlil qilingan. 
Darslikda iqtisodiy hayotning hamma qirralarini o‘z ichiga olgan yangi 
nazariya ham ishlab chiqilgan bo‘lib, bu boradagi katta muammolar tahlil 
qilingan. Kitobga ishlab chiqarishning va iste’molning uch bosqichi, 
mulkchilik tiplarining iqtisodiy mazmuni, sotsialistik iqtisodiyotdan keyingi 
ishlab chiqarish jarayonining yangi qiymati, erkin va ijtimoiy yo‘naltirilgan 
bozor iqtisodiyotida daromadlarning taqsimlanishi to‘g‘risidagi bo‘limlar 
kiritilgan. Ularda, asosan, hozirgi zamon bozor xo‘jaligi to‘g‘risidagi 
masalalar, bozor turlari va tuzilish xususiyatlari, bozorni ijtimoiy institut 
sifatida tushunish, raqobat qonun-qoidalari, firma-monopoliyalar xulqi, 
monopoliya va raqobat faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish tajribasi 
tahlil etilgan. Darslikda hozirgi zamon O‘zbekiston iqtisodiyotining 
rivojlanishiga alohida e’tibor berilgan, iqtisodiy islohotlarni o‘tkazishning 
ob’ektiv zaruriyati, mulkchilik munosabatlarini mazmunan qayta o‘zgartirish, 
bozor xo‘jaligini shakllantirish va iqtisodiyot boshqaruvini takomillashtirish 

---

28 
masalalari ham ko‘rib chiqilgan. Hozirgi kunning muhim muammolari 
inflyatsiya, ishsizlik, iqtisodiy tanazzul, davlat budjeti va ijtimoiy-iqtisodiy 
hayot tarzi va hokazolar tahlil qilingan.
Darslikda tahlil asosida quyidagi mantiqiy o‘rganishlardan foydalanilgan: