Ибрайым Юсупов

Lirikası. T.Mátmuratov óz lirikasına milliy qaraqalpaq lirikası menen jáhán lirikasınıń aldıńǵı dástúrlerin biriktirgen shayırlardıń biri. Onıń lirikalıq qosıqların teması boyınsha filosofiyalıq lirika, siyasiy lirika, jaslıq temasınan jazılǵan qosıqlar, tábiyat lirikası degen bólimlerge bóliw múmkin.
Al, lirikalıq qosıqları forması jaǵınan kóbinese milliy poeziyamızda júdá kóp qollanǵan jaydarı qosıq formasında jazılǵan. Sonıń menen birge, poeziyamız tariyxında Ájiniyaz dóretpesinen baslanǵan muxalles, İ.Yusupov dóretpesinen baslanǵan rubayı (tórt qatarlı qosıq), násiyat, táriyp, tolǵaw, elegiya, bes qatarlı, altı qatarlı qosıqlar, publitsistikalıq qosıq hám ótkendegi shıǵıs poeziyasında keń qollanılǵan báyit (eki qatarlı qosıq), tonikalıq qosıq h.t.b. formaları da gezlesedi.
Biraq ol qosıqların qaysı temada, qaysı formada jazbasın, ómir qubılısları haqqında filosofiyalıq tereń pikir júrgiziw baslı orındı iyeleydi.

Kitaptı tıńlasam, aqıl bol deydi,

Ómirdi tıńlasam, gápim mol deydi,
Ózimdi tıńlasam, ózimshil bolma,
Adamǵa bawırman, jaqın bol deydi.

Yamasa:

At ornında eshek jatıp,
Hesh waqıtta tulpar bolmas,
Qansha tárbiya qılsańda,
Sawısqannan suńqar bolmas.

Nátiyjede T.Mátmuratov 60-70-jılları qaraqalpaq poeziyasında filosofiyalıq lirikanı tereńlestirgen, poeziyaǵa qosıqtıń jańa formaların alıp kelip, qosıqshılıǵımızdıń milliy dástúrin jáhán poeziyasınıń jaqsı dástúrleri menen birlestirgen shayırlardıń biri bolıp qaldı.

Poemaları. T.Mátmuratov qısqa shayırlıq ómiriniń ishinde «Periyzat», «Aysánem», «Urıs dártleri», «Jaqsı adamnıń júregi», «Meniń juldızım» degen poemaların jazdı. Onıń dáslepki poemaları ádebiyatımızdaǵı epikalıq poemanıń dástúrinde, al «Jaqsı adamnıń júregi», «Meniń juldızım» poemaları realistlik háreketler menen miflik epizodlardıń óz-ara birigiwinde dóretildi. Bul 60-80-jıllardaǵı ádebiyat ushın jańa qubılıs edi.
Shayır «Jaqsı adamnıń júregi» poemasına dramalıq poema dep formalıq anıqlama bergen. Sebebi, poemada saxnalıq shıǵarmadaǵıday qatnasıwshıları bar. Syujetke tiykar etip alınǵan waqıya bes saxnaǵa (kartina) bólingen. Shıǵarmalar teksti tiykarınan dramalıq shıǵarmalardaǵıday dialog (eki yamasa onnan da kóp adamlardıń sózleri) formasında berilgen. Saxna kórinisi avtor tárepinen bayanlanadı. Avtor sózi dramalıq remark formasında qawsırmanıń (skobka) ishinde berilgen. Bular dramalıq shıǵarmanıń tiline tán belgiler.
Bul formanı biziń poeziyamızǵa İ.Yusupov «Aktrisanıń ıǵbalı» poemasında alıp kelgen edi.
«Jaqsı adamnıń júregi» poemasında emlewxananıń xirurgiya bólimine eki adam túsedi. Birewi avtomashina soqlıǵısıwında julını úzilgen, biraq júregi saw adam. Ekinshisi júregi awırıw, endi ólejaq adam. Professor jaqsı júrekti endi bári bir iyesi tirilmeytuǵın bolǵanı ushın júregi nawqas adamǵa operatsiya jolı menen salmaqshı boladı. Biraq birinshi hamshira oǵan qarsı boladı. Sebebi, ólgen adam birinshi hamshiranı burın oqıtqan júdá jaqsı adam. Al, awırıw adam barınsha paraxor, ózinen kúshlige jaǵımpaz, ózinen ázzi adamdı esabına almaytuǵın adam. Sonlıqtan, birinshi hamshira – jaqsı adamnıń júregin jaman adamǵa qanday jaǵdayda da zaya etiwge bolmaydı,-deydi. Oǵan professor hám bas vrach qattı urısadı. Hátteki, bas vrach onı jumıstan shıǵarmaqshı boladı. Olar vrachlardıń wazıypası tek biytaplardı emlep nawqaslıqtan táwir etip jiberiw deydi. Poemanıń syujeti usı jobada rawajlanadı. Keyin birinshi hamshira sıyqırlı jol menen jaqsı adam menen jaman adamnıń qılıǵın kórsetedi. Ólgen adamnıń árwaǵı óz júregin qayta soraydı. Birinshi hamshira nawqas adamnıń kim ekenin jaqsı adamnıń qanday ájayıp bolǵanlıǵın xabarshıǵa aytıp beredi.
Shayır poemanıń juwmaǵında saza arqalı mınaday ideyalıq mánisi kúshli qatarlardı keltiredi:

Jaqsını húrmetleseń tiri gezinde,

Jaqsı sózlerge hám gúlge bóleńler!
Júregine tiymeń, tursın ózinde,
Hátte ólgende de jábirlemeńler!
Bolsa da qolında ájayıp óner,
Júregin nákasqa berip xor etpe!
Ruwxın tiriltpek bolsańız eger,
Estelik ornatıń jaqsı júrekke!

Shayırdıń «Meniń juldızım» poeması da realistlik hám miflik epizodlar menen qaharmanlardıń qatnasında dóretilgen shıǵarma. Poema shayır qaytıs bolǵannan keyin onıń úy arxivinen alınıp, «Ámiwdár`ya» jurnalınıń 1988-jılǵı besinshi sanında basıldı. Redaktsiya shayırdıń ulıwma dóretpesi hám poema haqqında bılay dep jazadı: «Qaraqalpaq poeziyasınıń baǵında sherek ásir sayran etip, jaslıq… soqpaqların solmas júrek gúlleri menen bólegen talantlı shayırımız Tólepbergen Mátmuratov óz sońına jarqın miyras qaldırıp ketti. Onıń ájayıp qosıqları, poemaları oqıwshılarınıń qolınan túspeydi, qansha jıllar ótse de olardıń júreklerinde jasay beredi, shayırdıń tereń oyshıl dóretpesi xalıqqa tınbay xızmet ete beredi».

Poemanıń qaharmanları birinshi adam, ekinshi adam, Eynshteyn, Stsillara, Saks, birinshi alaman, ekinshi alaman, úshinshi alaman, xalayıq sıyaqlı realistlik qaharmanlar hám Saza, sóyleytuǵın jer, Feniks sıyaqlı miflik qaharmanlardan ibarat.
Shıǵarma «Jaqsı adamnıń júregi» poeması sıyaqlı dramalıq poema. Biraq bunda saxnanı túsindiretuǵın bayanlawlar, waqıyalardı kórinislerge bóliwler, avtor sóziniń (remark) qawsırmada (skobkada) beriliwi qusaǵan dáslepki poemanıń dramalıq tiline tán bolǵan belgiler joq. Shıǵarmanıń tilindegi dramalıq belgiler qaharmanlardıń sózleri (dialoglar) arqalı ǵana beriledi. Poemanıń syujeti tómendegishe: shıǵarma qaharmanlarınıń biri. Birinshi adam globus aldında turıp jer táǵdiri haqqında oylanadı. Onıń yadına globustı qádirlegen mektepte oqıtqan muǵallimi, jer betindegi tirishiliktiń táǵdiri, paraxatshılıqtı saqlaw máseleleri túsedi. Sol waqıtta sazanıń sesti keledi:

Dúńyada basqasha suwqabaqlar bar,

Jer sharın oyınshıq etkisi keler,
Stadion etip álemdi olar,
Jerdi domalatıp tepkisi keler.

Yadro urısın boldırmaw ushın,

Jer sharınıń xalqı shıqsın gúreske,
Jer sharın oyınshıq qıldırmaw ushın,
Dúńya tenteklerin taqap múyeshke!

Ekinshi adam óz elim, óz úyim, óz baylıǵım aman bolsa boldı, dúńyanı qayǵırıwdıń nege keregi bar,-deydi. Sonda birinshi adam oǵan:

Sendeyler júdá az, bireń-sarań bar,

Amanlıq tiler, gúrespes biraq,
Senińdey biypárwa, biyǵam adamlar,
Jámiyet mápinen jasaydı jıraq, -

dep juwap beredi.

Endi «Ana jer haqqında qosıq» aytıladı:

Adamzattı ósirgen,

Uyasında Ana – jer,
Kók japıraqları daraqtıń,
Sayasında Ana – jer.

Nesiybemniń negizi,

Irısım da Ana – jer,
Ómirimniń negizi,
Tuwrısında Ana – jer.
Alǵan hár bir nápesim,
Tınısım da Ana – jer,
Ádiwleymen ózińdi,
Sol ushın da Ana – jer.
Kóterip turǵım keledi,
Qol ushında Ana – jer.

Poemanıń qaharmanları Birinshi hám Ekinshi adam, Ana – jer táǵdiri, búgingi ómir táǵdiri haqqında uzaq tartısıp otıradı. Usı waqıtta bulardıń sózine Saza aralasadı. Ol óz sóziniń aqırında:

Jol ashıp alıńlar, aqıl-zeyinge,

Jańasha adamsız bar sizde hújdan,
Házir sóz beremen Eynshteynge,
Árwaǵı oyandı ǵawırlıńızdan.
Qorıqpay ornıńızdan turıńlar bekkem,
Qáne Eynshteyn jalǵız óziń be, -

deydi. Eynshteyn Sazanıń járdemi menen óziniń ómiriniń tragediyasın: Gitlerdiń sebebinen Watanınan ayrılǵanlıǵın, olarǵa qarsı háreket etip júrip atom bombasın abaysızda soǵıp alǵanın aytadı.

Fashistler dártinen ǵapılda qaldım,

Ókinishten sarǵaydım, júzlerim andız,
Jeńilletetuǵın bolsam olardıń,
Bul istiń qasınan júrmesem hárgiz.

Birinshi adam, ekinshi adam, Ana – jer, Saza, Quyash, óz-ara dúńyada urıs otın óshiriw tuwralı sóylesedi. Quyash adamzatqa mınaday pikir aytadı:

Adamzat anası táshwishin sheger,

Jer altın juldızım meniń óz balam,
Adamzat mehrin tókpese eger,
Jansız planeta bolar muzlaǵan.

Jer qáwip astında… bar usı bir gáp,

Kózler kórgen nárse bolama ańız?
Qáwipli qurallar dóreldi mıńlap,
Olar qural emes ájeldur naǵız.

Jaman kórip jawız adamlar túrin,

Bul kúnde men óz qanama sıymayman.
Jarıq juldızımnıń jerdiń táǵdirin,
Qısqa kúnde men qırıq ret oylayman.
Biraq ta shınlıqtı aytıwım kerek,
Kóp eken adamnıń jaqsıları da,
Olar Ana – jerdi apattan saqlar,
Olar kir jolatpas namıs-arına.

Saza, Birinshi hám Ekinshi adam qaytadan paraxatshılıq máselesine tartısqa túsedi. Endi syujetke jer júzindegi paraxatshılıqtı, doslıqtı saqlaw ushın gúresiwshi, birinshi, ekinshi, úshinshi alamanlar aralasadı. Eynshteyndi Ullı Watandarlıq urısı dáwirindegi Amerikanıń Prezidenti Ruzveltke xat jazıwǵa iytermelegen fizik alım Stsillara, Ruzvelttiń jaqın dostı hám isenimli adamı Sakste ózleriniń atom, yadro bombaların shıǵarıwǵa úles qosqanına ókinedi.

Dúńyada paraxatshılıq kúshleriniń ósiwinen hám jámleniwinen qorıqqan jamanlıqtıń tárepdarı Ábeshiy ruwx:

Búgin meniń bereketim qashıp tur,

Kóbeyip barmaqta kem-kemnen alaman,
Olar dár`ya kibi tasqın tasıp tur,
Qayda qasharımdı bilmey qalaman.

Olarda ómirge ne degen ıqlas!

Ázzi bolıp qaldım nege men?
İske aspay atır oylarım iplas,
Sol ushın qıynalıp azap shegemen, -

deydi. Ábeshiy ruwxtıń pikirine pútkil xalayıq qarsı shıǵadı. Endi dúńya ádebiyatındaǵı máńgi ómirdiń tımsalı – miflik qaharman Fenikstiń mınaday dialogi menen poema juwmaqlanadı.

Adamlar, adamlar júrmeńler nalıp,

Men ómir máńgilik ekenin bildim.
Men ómir qusıman otlarǵa janıp,
Kúl boldım, kúl boldım, qayta tirildim.

Nurlı gúltaqıyam bar meniń basımda,

Jurtqa bergim keler men de barımdı,
Ushıp baratırıp gúl qushaǵında,
Jaqtırıp baraman átiraplarımdı.
Ólemen ómirdi balama berip,
Men ómir qusıman altın uyam bar,
Meni jırlap ótken kókke kóterip,
Dúńyadaǵı eń talantlı shayırlar.

Óler waqtım kelse, demim tawsılıp,

(Men ózimdi ózim otqa jaǵaman),
Bir jupar iyisli daraqqa qonıp,
Kúndi qosıq penen kútip alaman.

Hám de men quyashtan jasın sorayman,

Kún perisi sonda basın silkiter,
Sonda onıń parlap turǵan basınan,
Bir tal altın shashı úzilip túser.

Áne sol bir tal shash ot bolıp lawlap,

Jandırıp, jandırıp meni kúl eter,
Biraq gúrlep janǵan sol gúlxan árwaq,
Taǵı jańa Feniksti dóreter.

Jańalıqqa awar meniń ańsarım,

Men ómir qusıman, jasayman aman,
Men bolaman tirishiliktiń tımsalı,
Ómir barlıq waqta etedi dawam.

Ólimdi jeńemen talay qatırıp,

Men ómir qusıman qúdiretli kúshpen,
Ómir dóretemen janıp atırıp,
Hár qashan ájelden turaman ústem!

O, qúdiretli xalayıq!

Men sizlerlikpen!

Ólim menen ómirdiń, tirishilik penen gúresi máńgi tirishiliktiń simvolı Fenikstiń tilinen usılay berilip, adamzat ómiriniń máńgilik ekeni aytıladı.

Solay etip, T.Mátmuratovtıń bul poemaları realistlik waqıyalar, qaharmanlar menen miflik waqıyalar, qaharmanlardıń qatnasında dóretilgen jańa poemalar bolıp esaplanadı.
«Jaqsı adamnıń júregi» poemasınıń ideyası adamlar tiriliginde jaqsı bolıp, adamlardıń súyiwshiligine bóleniwi kerek, olardıń dańqı ólse de óshpewi tiyis. Jaman adamlardıń ómirin uzaytıw bul jámiyetke zıyan degen oydan ibarat.
Al, «Meniń juldızım» poemasınıń ideyası dúńyada adamlardıń túri kóp ekenin, birewler pútkil adamzat táǵdirin oylasa, birewler tek óziniń altın júzigin, jeke baylıǵınıń táǵdirin oylaytuǵının, usındaylardıń sebebinen dúńyada urıs otı tutanıp atırǵanın aytıw.