Ii боб халқ педагогикаси воситасида ўҚувчиларнинг ижтимоий фаоллигини оширишнинг педагогик шарт- шароитлари

2.3. Халқ педагогикаси воситасида ўқувчиларнинг ижтимоий фаоллигини оширишда мактаб, махалла ва ота-оналар ҳамкорлиги

Иқтисодий муносабатлар ҳам ёшлар онгида инсоний хусусиятларни шаклланишида муҳим ўрин тутади. Масалан, янгича иқтисодий ўзгаришлар, бозор, рақобат, легализация ва шунга ўхшаш янгиликлар ҳар бир шахс бўлиб шаклланаётган ёшларнинг моддий бойликлари ва уларга бўлган шахсий муносабатларида акс этиб, унинг иқтисодий онги, тафаккури ва иқтисодий хулқи нормаларини белгилай бошлашни ўрганади. Ёшларни жамиятнинг ўз аъзолари хулқ атворига нисбатан ишлаб чиққан ва кўпчилик томонидан эътироф этилган ҳаракатлар талабларига жавоб беришни ўрганиш бу ижтимоий норма ҳисобланади. Масалан, ўзбеклар учун инсоннинг ким бўлишидан қатъий назар, ёши катта кишиларга “Ассалому алайкум” деб саломлашиши, оилада аёл эрининг ҳурматини ўрнига қўйиши, қайнона-қайнотага гап қайтармаслик, жамоат транспортида кичик ёшдагиларнинг катталарга, ногиронларга ўрин бўшатиши каби ижтмоий меъёрлар мавжудки, бу меъёрларни якка шахс ишлаб чиқмайди, ижтимоий тажриба, ҳаётий вазиятларда кўпчилик томонидан эътироф этилганлиги факти билан характерланади, ҳар бир жамият, давр, миллат ва ижтимоий гуруҳ психологиясида муҳрланади.

Ҳар бир алоҳида шахс жамият томонидан ишлаб чиқилган ва қабул қилинган ижтимоий меъёрларга амал қилиш давомида ижтимоий ролларни ҳам бажариб боради. Ижтимоий ролларни бажариш эса шахс хулқ атворида намоён бўлади. Роль – барчага тегишли бўлиб, шахсга нисбатан шундай тушунчаки, унинг конкрет ҳаётий вазиятлардаги хуқуқ ва бурчларидан иборат харакатлари мажмуини билдиради. Масалан, олийгоҳда таҳсил олаётган талаба ролини оладиган бўлсак, уни бажариш - у ёки бу олий ўқув юртида таҳсил олиш, унинг моддий базасидан фойдаланиш, кутубхонасига аъзо бўлиш, маъмуриятнинг ижтимоий ҳимоясида бўлиш каби қатор хуқуқлар билан биргаликда ўша олийгоҳ ички тартиб - интизоми меъёрларига сўзсиз бўйсуниш, дарсларга ўз вақтида келиш, рейтинг баҳолов талаблари доирасида кундалик ўзлаштириш кўрсаткичларни бажариш, амалиётда бўлиш, деканатнинг берган жамоатчилик топшириқларини ҳам бажариш каби бир неча бурчларни ҳам ўз ичига олади. Бу роль унинг уйга боргач бажарадиган “фарзандлик” ролини бажарган ҳолда ота-онаси ва яқинлари олдида ўз ролларини тақсимлайди. Шу орқали у ижтимоий меъёрларга амал қилади ва ижтимоий ролларнинг характеридан келиб чиқади. Шунга кўра, кимдир “тартибли, баъмани, фозил, аҳлоқли ва одобли” дейилса, кимдир - беъмани, бебош, ўзгарувчан, иккиюзламачи (яъни, бир шароитда жуда қобил, бошқа ерда - бетартиб) деган ҳаётий мавқега эга бўлиб қолади.
Ҳаётда шахс бажарадиган ижтимоий роллар кўплиги сабабли ҳам, турли вазиятлардаги унинг мавқеи - статуси ҳам турлича бўлиб қолади. Агар бирор рол шахс ижтимоий тасаввурлари тизимида унинг ўзи учун ўта аҳамиятли бўлса (масалан, талаба роли), у бошқа ролларни унчалик қадрламаслиги ва оқибатда, ўша вазиятда бошқачароқ, ноқулай ва нобопроқ мавқени эгаллаб қолиши мумкин. Ҳозирги ижтимоий-иқтисодий вазият ва бозор муносабатлари шароитидаги рақобат муҳити шахсдан бир вақтнинг ўзида қатор қобилиятлар ва малакаларни талаб қилмоқдаки, айниқса, ёшлар ўзгарувчан шароитларга тезроқ мослашиш учун баъзан бир-бирига зид хислатларни ҳам хулқда намоён қилишга мажбур бўлишмоқда. Масалан, ёш оила бошлиғи, талаба, ота-оналарга моддий жиҳатдан қарам бўлмаслик учун, бир вақтнинг ўзида ҳам итоаткор, интизомли талаба ва ишдан кейин эса – чаққон ва уддабурон, тадбиркор, тижоратчилик билан шуғулланишга мажбур бўлиши мумкин. Бу холат табиий, шахсдан кучли ирода, доимий интилувчанлик ва ўз устида муттасил ишлашни талаб қилади.
Бугунги кунда узлуксиз таълим тизими олдида турган энг асосий вазифа таълим-тарбиянинг таъсирчанлиги ва самарадорлигига эришишдан иборатдир. Бунинг учун эса кундалик машғулотларга ўқувчилар, ўқитувчилар ва ота-оналарни ҳам ҳар томонлама ана шу жараёнларга пухта тайёрлаш керак бўлади. Агар ана шу учта бўғин бир мақсад йўлида бирлашса, ҳар ким ўз вазифаларини аниқ тасаввур этиб, виждонан бажарсагина таълимнинг тарбиявий қудрати ошади.
Ўтмишдан мерос бўлиб келаётган тарбиянинг шакл, усул ва воситаларида оиладаги ўзига хос урф-одатлар ва анъаналар, ота-оналарнинг тарбия ҳақидаги ғоялари, ҳаётий тажрибалари миллий халқ тажрибаси ҳисобланади. Фарзандларнинг ижтимоий фаоллигини шакллантиришда ота- оналар олдида қатор вазифалар туради:

• 
  бола ҳаётининг биринчи кунидаёқ унинг ўсиши ва ривожланиши учун шарт-шароит яратиш;
  
• 
  болаларни атрофдагиларга нисбатан ҳурмат билан муносабатда бўлиш, уларнинг ишлари, қизиқишлари, манфаатлари билан ҳисоблашишга ўргатиш;
  
• 
  болада жонкуярлик, вазминлик, камтарлик, умумманфаат билан ҳисоблашиш кўникмаларини таркиб топтириш;
  
• 
  болада нутқ маданиятини шакллантириш;
  
• 
  катталарни «Сиз»лаб мурожаат қилишга, аниқ талаффуз, мулойим ва ортиқча имо-ишорасиз сўзлашга ўргатиш;
  
• 
  болада бурч ҳиссини вужудга келтириш кабилар.
  

Эътироф этиш лозимки, фарзанд тарбияси борасида барча ота- оналарнинг тайёргарлик даражалари бир хил эмас. Олий маълумотли ота-она билан ўрта маълумотли ёки ундан ҳам паст даражадаги ота-онанинг бола тарбиясидаги тайёргарликлари тубдан фарқ қилади. Ўқувчи-ёшларнинг ижтимоий фаоллигини тарбиялаш жараёнида мактаб, махалла ва ота-оналар ҳамкорлигининг асосий вазифаларидан бири ҳам шундаки, турли даражадаги тайёргарликка эга бўлган ота-оналарга, ёлғиз оналар, боқувчисини йўқотган оилалар, носоғлом оилаларда тарбияланаётган болаларнинг тақдирига бефарқ бўлмасдан, ота-оналар ва уларнинг ўрнини босувчиларнинг маълумотлилик даражалари ва тарбиянинг мураккаблик даражасини назарда тутган ҳолда ҳам назарий, ҳам амалий ёрдам бериш мақсадга мувофиқ бўлади. Ота-онадан фарзанди тарбиясидаги нуқсонлардан нолишдан олдин уларнинг тарбия соҳасидаги муҳтожликларини аниқлаш ва амалда кўмак бериш дастурини ишлаб чиқиб, қўллаб-қувватлаш зарур бўлади. Бунинг учун эса ота-оналарда эҳтиёж шаклланган бўлиши, фарзандини бекаму-кўст тарбия топиши ва соғлом бўлиши учун доимий равишда ўзларининг педагогик, психологик ҳамда тиббий маълумотларини ошириб боришлари зарур.
Ўқувчи-ёшларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш жараёнида мактаб, махалла ва ота-оналар ҳамкорлиги ҳар жиҳатдан муҳим аҳамият касб этади. Оилада аждодлардан мерос бўлиб қолган тарбия мезонлари ва анъаналарини фарзандларга етказиш ота-она зиммасида бўлади. Ота-она вазифаларини бажаришда яна бир муҳим омиллардан бири – бу етакчилик хислатидир. Муносиб ота ва она фазилатларининг мужассамини топиш ҳамма замонларда ҳам долзарб бўлиб келган. Тарихда шундай ота-оналар бўлганки, уларнинг саъй-ҳаракатлари, инсоний фазилатлари, ишбилармонлиги билан оиласи обод бўлган, аммо, тараққиётга эмас, аксинча, беқарорликка сабаб бўлган етакчи оилалар ҳам талайгина. Булардан нотинч ва жиноятчиликка сабаб бўлувчи оила юзага келади. Жамиятимизда қонун устуворлиги, фуқаролик жамияти юксалиб борар экан, оила етакчилари бўлган ота-онага нисбатан талаблар ҳам ўзгараверади.
Оила раҳбари – ота-она, аввало, оила аъзоларининг дарди билан яшашни, зиммасига оиланинг оғирини енгил қилишдек масъулият юкланганлигини теран ҳис этиши лозим. Зеро, ҳалоллик, адолатпарварлик, оилапарварлик ота-оналарнинг маънавий қиёфасини белгилайдиган, унинг обрўсини оширадиган муҳим омилдир. Афсуски, баъзи бир ота-оналар иқтисодий жиҳатдан бой-бадавлат яшасаларда мактабда таҳсил олаётган фарзандлари учун зарурий шароитларни яратиб бериш, ижтимоий фаолликларини намоён қилиш имкониятини беришни хаёлларига ҳам келтирмайдилар. Мактаб билан оила ўртасидаги илиқ ва ижобий муносабатлар тўғрисида ўйламайдилар, ота-оналар йиғилишларига боришни ўзларига эп билмайдилар.
Ўқувчининг ижтимоий фаоллигини етарли даражада тарбияланмаганлигида ота-оналар томонидан ўз фарзандининг келажагига нисбатан бепарволик кўрсатилиши, таълим-тарбия муассасалари билан доимий ҳамкорлик қилишга эътибор қилинмаслиги катта салбий таъсир кўрсатади.
Баъзи ота-оналар фарзандларининг таълим-тарбияси учун фақатгина мактаб масъул деб, уларнинг фанларни ўзлаштирмаслиги ва ижтимоий фаоллигини ривожланмаганлигида ўқитувчини айблайдилар. Оила ўзининг асосий вазифаларидан бири бўлган фарзанд тарбияси жараёнида иштирок этмайди. Оилада ва мактабда тарбияга етарли даражада эътибор берилмаслик натижасида, бола шахсининг ривожланиши, унинг қизиқишлари, фаоллиги тўғри йўналтирилмайди. Бундай ҳолларда ота-оналар билан якка ҳолда ишлаш самарали натижа беради. Чунки ўқувчилар билан боғлиқ бўлган барча муаммоларни ҳам ота-оналар йиғилишида муҳокама қилиб бўлмайди, яккама-якка суҳбат эса ўқитувчи ва ота-она ўртасида илиқ ва ишончли муносабатларни ўрнатишга ва барча муаммоларни ҳамкорликда ҳал этилишини таъминлайди. Ҳар бир ота-она ва ўқитувчи ўқувчининг келажаги ҳақида қайғураётганлигини, унинг билим олиши, ундаги қобилият, фаоллигини вақтида илғаб тўғри йўналтиришга биргаликда ҳаракат қилишга тайёрлигини ҳис этиши муҳимдир.
Ўқитувчининг ўзлигини намоён қилолмайдиган (фаоллиги суст) болаларнинг ота-оналари билан индивидуал суҳбатлари ва маслаҳатлари ҳамжиҳатликда болага таъсир этиш йўлларини топишга ёрдам беради. Шунингдек, индивидуал суҳбатлар оилавий тарбиядаги салбий ҳолатларни бартараф этишга ва ижобий омилларни мустаҳкамлашга имконият яратади.
Мустаҳкам аҳил оила болада ўзига, ўзининг имкониятларига ишончнинг ривожланишига ёрдам беради. Ота-оналар бундай оилаларда бола учун доимо намунадирлар. Бундай бола қаттиқ ҳаяжон ва руҳий зарбалардан ҳимояланган, бирор-бир мақсадга эришиш йўлида ўзининг имкониятларини англаган ҳолда йўл тутади. Ўзига ишонч унга мустақил ҳаракат қилишга имкон яратиб, унинг ижтимоий ҳаракатлари позитив, ички муаммолар уни кам безовта қилади, ўз фикрларини эркин ва очиқ баён эта олади. Унинг хулқ-атвори ўзига ишончи паст, ўз фикрини баён қила олмайдиган, бошқаларнинг таъсирига берилувчан депрессия ҳолатидаги боланикидан катта фарқ қилади. Агар ота-оналарнинг хулқ-атворида ғамхўрлик ва назорат, талабчанлик ва боланинг ички кечинмаларига қизиқиш бўлса, у ҳолда болада ижтимоий фаоллик, атрофдагиларга нисбатан ижобий муносабат, очиқлик намоён бўлади.
Ўқувчи-ёшларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш жараёнида ота- оналар ва ўқитувчиларнинг ҳамкорлиги қуйидаги йўналишлардаги ишларни амалга оширишни тақозо қилади:
1.Ўқувчи оиласининг таркиби, моддий таъминланганлик даражаси, оила аъзоларининг ўзаро муносабатларини аниқлаш.
2.Оила аъзолари ўртасидаги низолар мавжудлигини аниқлаш.
3.Ота-оналарга индивидуал суҳбатлар орқали педагогик таъсир кўрсатиш.
4.Ўқувчиларни ижтимоий фаоллигини тарбиялаш жараёнида рағбатлантириш ёки жазолаш усулларидан ота оналар билан ҳамкорликда фойдаланиш.
Ота-оналар билан ишлашнинг энг самарали усулларидан бири уларни турли тадбирларга таклиф этиш, маслаҳатлар бериш ва йиғилишларни баҳс- мунозаралар тарзида ўтказишдир.
Ҳеч бир инсон дунёга мукаммал бўлиб келмайди. У туғилибоқ бадиий асарлардаги қаҳрамонлардек ботир, паҳлавон, доно ва билимдон бўлиб қолавермайди. У албатта, жамиятда инсонлар қуршовида, она табиат қўйнида, турли-туман воқеа-ҳодисалар ичида, бевосита мулоқотда ҳамда аралашув жараёнида ўсиб-улғаяди, ижтимоий фаоллиги таркиб топади, камолга етади. Шунинг учун ҳам комил инсон ҳақидаги таълимот инсонни ҳар жиҳатдан маънавий-ахлоқий, илмий, эътиқодий, ҳуқуқий ва бошқа соҳаларда энг юксак камолотга етган хислатларини назарда тутади. Бугунги кунда узлуксиз таълим тизими олдида турган энг асосий вазифа таълим- тарбия таъсирчанлиги ва самарадорлигига эришишдан иборатдир. Бунинг учун эса кундалик машғулотларга ўқувчилар, ўқитувчилар ва ота-оналарниҳам ҳар томонлама ана шу жараёнларга пухта тайёрлаш керак бўлади. Агар ана шу учта бўғин бир мақсад йўлида бирлашса, ҳар ким ўз вазифаларини аниқ тасаввур этиб, виждонан бажарсагина таълимнинг тарбиявий қудрати ошади.
Ўқувчи-ёшларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш жараёнида мактаб, махалла ва ота-оналар ҳамкорлиги физиологик, руҳий, жисмоний
ҳолатларида намоён бўлади ва қуйидагича шаклланади
(2.8-расм):