Ijtimoiy hodisa

LEKSIKOLOGIYA
(So‘z haqidagi ta’limot)

13-DARS. LEKSIKOLOGIYA (SO‘Z HAQIDAGI TA’LIMOT)

Leksikologiya grekcha “leksikos” – “so‘z” va “logos” – “ta’limot” so‘zlarining birikuvidan olingan bo‘lib, so‘z haqidagi ta’limot demakdir. Har qanday tovushlar birikmasi (yig‘indisi) so‘zni hosil qilavermaydi. Masalan, zo‘, g‘os so‘zlarini hali so‘z deb bo‘lmaydi. So‘z so‘z bo‘lishi uchun unda ham mazmun birligi, ham harfiy ketma-ketlik bo‘lishi shart. O‘z, sog‘ so‘zlari ana shu ikki talabga javob beradi. Demak, so‘zda:

• 
  moddiy tomon (harflar ketma-ketligi);
  
• 
  ma’no tomon bo‘lishi shart.
  

Ma’lum ma’no bilan bog‘langan, morfologik shakllangan tovush yoki tovushlar birikmasiga so‘z deyiladi.

ATASH MA’NOSI. So‘zlarning borliqdagi narsa-hodisalar, belgi-xususiyatlar, harakat-holatlarni bildirishi uning atash (leksik, lug‘aviy) ma’nosi sanaladi. Boshqacha qilib aytganda, bir so‘z aytilsa, odamning shu so‘z haqida ko‘z oldiga keladigan ma’nosi atash ma’nodir. Masalan, samolyot deyilsa, odamning ko‘z oldiga parvoz qiladigan narsa keladi. Faqat mustaqil so‘zlargina (ot, sifat, son, (olmosh kirmaydi), fe’l, ravish) atash ma’nosiga ega. Olmosh so‘z turkumi atash ma’nosiga ega so‘zlarga ishora qiladi.


GRAMMATIK MA’NOSI. Lug‘aviy ma’no ustiga qo‘shilib, so‘zning shakliy qismi orqali ifodalangan va uning qaysi turkumga mansubligini, gapda qanday vazifada kelishini ko‘rsatadigan ma’no grammatik ma’nodir. Adham maktabga yayov ketdi gapidagi so‘zlarning lug‘aviy va grammatik ma’nolarini kuzatamiz.

so‘zlar