Iqtisodiy tarix faniga kirish

O‘z-o‘zini nazorat qilishga oid savollar 
1. Angliyaning “jahon yuk tashuvchisi” ga aylanishiga nima 
sabab bo‘ldi? 
2. Angliyaning mustamlakachilik siyosatini mazmuni nimadan 
iborat? 
3. Napoleon Bonopartning iqtisodiy siyosatining asosiy jihatlari 
nimalarda namoyon bo‘ladi? 
4. Pangerman ittifoqining g‘oyasi nimadan iborat? 
83

---

 YANGI DAVRDA AQSh (XVIII 
asrning oxiri-XIX asrning 70 y.gacha) 
Tayanch atamalar va iboralar: koloniya, flot, fermerlik, 
metropoliya, “gerb yig‘imi”, harbiy sanoat, ixtirolar 
■ Reja: 
6.1. Mustaqillik uchun kurash. AQShning tashkil topishi 
6.2. AQShning XIX asr birinchi yarmidagi iqtisodiy rivojlanishi 
6.3. AQShda sanoat to‘ntarilishi 
6.4. Fuqarolik urushi va uning oqibatlari 
6.1. Mustaqillik uchun kurash. AQShning tashkil topishi 
Mustamlakachilik davri iqtisodiyoti. Yevropaliliklar tomonidan 
Amerikani o‘zlashtirilishi Buyuk geografik kashfiyotlar davridan 
boshlandi. 
Shimoliy Amerikada birinchi koloniyalar XVII asrning boshida 
Angliya, Gollandiya va Fransiyadan kelgan ko‘chmanchilar to-
monidan tashkil etilgan edi. 
Angliya kolonizatsiya jarayonidan avval Gollandiyani, so‘ng 
XVIII asr 60-yy.da Fransiyani siqib chiqardi. 
Amerikaga birinchi bo‘lib savdo kompaniyalari vakillari kelish-
gan. 
Ingliz qiroli Yakov I 1606 y.da London va Plimut kompaniyalari-
ga Atlantika qirg‘og‘ini egallashga xartiya (yozma ijozat) berdi.
1 
Keyinchalik bu yerlarga Londondan ishchilar, ustalar va tadbir-
korlar ko‘chib kela boshladi. 
Diniy e’tiqodi nuqtai-nazaridan puritan jamoalari ko‘chib kela 
boshladi. 
Yerlarni chegaralash natijasida yersiz qolgan dehqonlar, kas-
bga ega bo‘lmagan yoshlar, kambag‘allar ham ko‘chib keldi. 
Undan tashqari ingliz hukumati mustamlakalarga mehnatga 
layoqatli jinoyatchilarni jo‘natar edi. 
1 
Кустова Т.Н., Камакина О.В. История экономики: Учебное пособие / РГАТА.-
Рыбинск, 2001.- С.53. 
84

---

6-MAVZU. YANGI DAVRDA AQSh (XVIII asrning oxiri-XIX asrning 70 y.gacha) 
Ko‘chmanchilar asta-sekin Atlantika qirg‘og‘ida 13ta koloni-
ya tashkil etishib, 1760 y.da uning aholisi 2,5 mln. kishini tashkil 
etdi. 
Ko‘chmanchilarning asosiy qismi qishloq xo‘jaligi bilan 
shug‘ullanar edi. 
XVIII asr oxiriga kelib Shimoliy Amerikada iqtisodiy rivojl-
anish xarakteri va darajasi nuqtai-nazaridan uchta rayon 
shakllandi:Shimoli-Sharq, Janub va Markaz. 
Shimoli-Sharq eng rivojlangan hudud edi. Aholisining asosiy 
qismi diniy e’tiqodi nuqtai-nazaridan ko‘chib kelganlardan iborat 
bo‘lgan; 
● aholining asosiy qismi yerga ishlov berish bilan 
shug‘ullangan; 
● sanoatning asosiy tarmog‘i – kemasozlik bo‘lgan (o‘sha 
davrda ingliz flotining 1/3 qismi amerika kemasozligi mahsuloti 
edi); 
● mato to‘qish jadal rivojlandi. Jun beradigan qo’ylar olib ke-
linib, ularning junidan matolar to‘qilardi; 
● temir rudasi zaxiralari metallga ishlov berish sanoatini rivojl-
anishiga turtki bo‘ldi; 
● Angliya bilan savdo yaxshi yo‘lga qo‘yilganligi sabab bu 
hududning savdo burjuaziyasi yetakchi o‘rinlarda edi. 
Markaziy hudud. Qishloq xo‘jaligida fermerlik katta ulushga 
ega edi. 
● ingliz aristokratiyasining yirik yer egaligi mavjud edi. Yerlar 
kichik uchastkalarga bo‘linib ijaraga berilardi; 
● bug‘doy yetishtirishga ixtisoslashgan edi; 
● metallni qayta ishlash va pivo qaynatish yo‘lga qo‘yilgan 
edi; 
● bug‘doydan tashqari kartoshka, jo‘xori, qovoq yetishtirilar-
di; 
● qishloq xo‘jaligida oq tanli odamlarni majburlab ishlatish 
mavjud edi. Bular asosan qamoqxonalardan chiqqan maxbuslar 
edi. 
Janub. Janubda qulchilik-plantatsiya xo‘jalik yuritish tizimi 
shakllangan edi. Bu yerda juda katta unumdor yerlar mavjud 
bo‘lib, ko‘chib kelgan ingliz aristokratlari Angliya hukumatidan 
yirik yer (latifundiya)larni olishar edi. Bu yerlarda mehnat qilish 
uchun ish kuchi etishmas edi. 
85

---

Afrikadan negr-qullarni olib kelinishi bu muammoni hal etdi. 
Ularning soni o‘sib bordi – 1700 y. – 27,8 ming.kishini tashkil qil-
gan bo’lsa, 1790 y. da – 760 ming.kishidan iborat bo’ldi (janubiy 
shtatlar aholisining 40%).
1 
Janubiy hududlarda hukmron sinf quldorlar-plantatorlar edi. 
Ushbu hududda tamaki, guruch, shakar-qamish yetishtirilardi. 
Asta-sekin paxta asosiy ekinga aylandi. 
Metropoliya bilan munosabat. Shimoliy Amerikada kapitalis-
tik munosabatlarning rivojlanib borishi natijasida Yevropa immi-
grantlari hisobiga yollanma ishchilar soni oshib bordi. Ishchilar 
tarkibida malakali mutaxassilar ulushi katta edi. 
Shu sababdan Angliya yuqori malakali mutuxassislarning emi-
gratsiyasini chegaralashga (1718 y.) majbur bo‘ldi. 1765 yilda esa 
parlament umuman ularni chiqib ketishini taqiqladi. 
Lekin bu jarayonni to‘xtatib bo‘lmas edi. Undan tashqari 
malakali mutaxassislar mehnati Angliyadan ko‘ra yuqoriroq ba-
holanar edi. 
Vaqt o‘tishi bilan mustamlakalar va metropoliya o‘rtasidagi 
munosabatlar barcha sohalarda keskinlasha bordi. 
Amerika savdo burjuaziyasiga savdo cheklovlarini belgilash 
yuqori darajada edi. 1650-1761 yy.da 125ta qonuniy akt yor-
damida amerika savdogarlarini yevropa mamlakatlari bilan savdo 
qilinishi cheklandi. 
Shakar, tamaki, paxta, teri, mis rudasi kabi kolonial mahsulot-
lar bilan savdoga ingliz monopoliyasi o‘rnatildi. 
1750 yildan “temir” qonuni amal qilib, unga muvofiq koloni-
yada domna pechlari, temirchilik ustaxonalari qurish man etilgan 
edi. 
1765 y.da “gerb yig‘imi” joriy etilib, har bir tovar sotib olin-
ishida soliq to‘lanishi nazarda tutilgan edi (mablag‘lar Angliya 
budjetiga ketar edi). 
Qishloq xo‘jaligida fermerlik shaklini rivojlanishiga yirik yer 
mulkchiligi to‘siqlik qilar edi. 1763 yilda Angliya hukumati xususiy 
shaxslarga hindulardan yer sotib olishni taqiqlab qo‘ydi. 
1 
Хашимов П.З., Тураев Х.Н. Экономическая история. Т.: «Университет», 2003.-
С.117. 
86

---

6-MAVZU. YANGI DAVRDA AQSh (XVIII asrning oxiri-XIX asrning 70 y.gacha) 
Bu qarama-qarshiliklar keskinlashib borib oxir natijada urush-
ga olib keldi. Tarixda bu urush Mustaqillik uchun urush deb nom 
oldi. 
Urush 8 yil davom etdi (1775-1783 yy.) va kolonistlar g‘alabasi 
bilan yakunlandi. 
1776 y.da mustaqil davlat – Amerika Qo‘shma Shtatlari e’lon 
qilindi. 
Amerika inqilobining xususiyatlari.
1
Shimoliy Amerikadagi 
mustaqillik urushi qit’adagi birinchi burjua inqilobi bo‘lib, uning 
natijasida bir necha demokratik o‘zgarishlar amalga oshirildi: 
● mayda yer egalari ijara haqidan ozod etildi. 
● ingliz qirolidan, cherkovdan, mustamlaka ma’muriyatidan 
yer olgan aristokratlarning yirik yerlari konfiskatsiya qilindi. 
● tortib olingan yerlar mayda uchastkalarga bo‘linib sotilar 
edi. 
● mustaqillik deklaratsiyasi muallifi T.Djefferson taklifiga ko‘ra 
yerlari bo‘lmagan kambag‘allarga g‘arbdagi yerlardan tekinga 
berildi. 
● yerga egalik qilishning feodal shakllari bekor qilindi. Dvory-
an unvonlari, ijara merosi bekor qilindi. 
● barcha portlar Yevropa savdogarlari uchun ochiq deb e’lon 
qilindi (savdoda ingliz monopoliyasi yo‘q bo‘ldi). 
● mamlakat proteksionizm siyosatidan fritrederlik siyosatiga 
o‘tdi. Fransiya, Prussiya, Shvetsiya bilan hamkorlik shartnomalari 
imzolandi. 
● inqilob davrida ingizlar tarafdorlari bo‘lganlarning 30 ming 
imeniyalari konfiskatsiya qilindi 
● urush davrida harbiy sanoatni rivojlanishi rag‘batlantirildi. 
Hukumat metall, qurol-yarog‘, porox, harbiy kiyim ishlab chiqaru-
vchilarga pul mukofotlari, subsidiyalar berdi. 
● 1778 y.da Springfeldda zambarak ishlab chiqaruvchi davlat 
zavodi ishga tushdi. 
● 1781 yilda Shimoliy Amerika Bankini tashkil etilishi mam-
lakatda emissiya faoliyatini barqarorlashtirishga olib keldi. 
1 
История мировой экономики: Учебник для вузов / Под ред. Г.Б. Поляка, А.Н. 
Марковой. — 2-е изд., перераб. и доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007.- С.365. 
87

---