Jaxon seleksiyasida boshlang‘ich, nav namunalari, duragaylari, seleksiya jarayonlari, chatishtirish qonuniyatlarini aniqlash usullari va uning geterozis uchun ahamiyati
Download 485.9 Kb. Pdf ko'rish
|
5-Maruza. xorijiy docm
- Bu sahifa navigatsiya:
- Sun’iy mutatsiyalar
|
Mutantlar seleksiya uchun qimmatli boshlang‘ich material bo‘lib
hisoblanadi, chunki ular yangi, ilgari uchramagan qimmatli belgilarga ega bo‘lishi mumkin. Undan tashqari mutagenez yordamida mayda gulli ekinlarda (masalan tariq) chatishtirish o‘tkazishda ro‘y beradigan qiyinchiliklarni yechish imkoniyati tug‘iladi. O‘simliklar seleksiyasida sun’iy mutatsiyalar hosil qilish muhim usullardan hisoblanadi. Sun’iy mutatsiyalarni turli omillar yordamida hosil qilish mumkin. Fizikaviy mutagenlar-ionizatsiya, alfa, betta, gamma, rentgen va lazer nurlari, neytronlar, ultrabinafsha nurlar, o‘ta past va o‘ta yuqori harorat va kimyoviy mutagenlardan murakkab kimyoviy birikmalar-etilenemin, nitrozometilmochevina, nitrozoetilmochevina, dimetilsulfat, gidroksilamin va boshqalar. Sun’iy mutatsiyalar hosil qilish borasidagi ilmiy izlanishlar 1920 yillarda boshlanadi. 1925 yilda Rossiya olimlari G.A.Nadson va Filippovlar achitqi zamburug‘lariga rentgen nurlari bilan ta’sir etib, mutatsiyalar hosil qilgan. 1927 yilda amerikalik olim G.M.Myuller drozofilla pashshasida sun’iy yo‘l bilan irsiy o‘zgarishlar hosil qilishda katta yutuqlarga erishdi. 1928 yil amerikalik olim Stadler makkajo‘xori, arpaning mutatsiyalarini hosil qildi. Shu yilning o‘zida Rossiyada L.N.Delone va A.M.Sapegin, Shvesiyada Nilson-Ele va Gustafson, Shtubbe Germaniyada madaniy o‘simliklarda sun’iy mutatsiya hosil qilish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarini boshlaydilar. Delone va Sapegin rentgen nurlari ta’sir etib bug‘doyning qimmatli xo‘jalik belgili va xususiyatli shakllarini hosil qildilar va shu bilan radiatsion mutatsiya faniga asos solindi. 1932-1936 yillarda S.Ya.Kraevoy rentgen nurlari ta’sirida goroxning, 1937 yil A.N.Lutkov arpaning mutatsiyalarini yaratdi. Keyingi yillarda sun’iy mutatsiya hosil qilish ishlari Shvesiya, Rossiya, Hamdo‘stlik mamlakatlari, AQSh, Chexiya, Fransiya, Hindiston, Yaponiya kabi mamlakatlarda keng avj oldi. Akademik I.A.Rapoport rahbarligida Rossiya fanlar akademiyasining kimyoviy fizika institutida mutagenez markazi tashkil qilindi. Akademik N.P.Dubinin 1957 yilda radiatsion genetika laboratoriyasini tashkil qildi. Qimmatbaho va muhim xo‘jalik belgi hamda xususiyatlarga ega bo‘lgan sun’iy mutatsiyalar hosil qilish uchun turli mutagenlardan foydalaniladi. Sun’iy mutatsiyalardan seleksiya ishida foydalanishning ikki yo‘li mavjud: 1. Rayonlashtirilgan eng yaxshi navlarning sun’iy mutantlarini hosil qilib, ulardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanish asosida (tanlash, o‘rganish, sinash) yangi navlarni yaratish; 2. Eng yaxshi navlarning sun’iy mutantlarini hosil qilib, ularni boshqa navlar bilan chatishtirish asosida yangi navlar yaratish. Bu usuldan foydalanib mamlakatimizda va chet ellarda ekinlarning yuqori hosilli, maxsulot sifati yaxshi bo‘lgan, tezpishar, kasalliklarga chidamli, yotib qolmaydigan, pakana bo‘yli nav va xillari yaratilgan, ular ishlab chiqarishga keng joriy etilmoqda. Masalan; baxori bug‘doyning Novosibirskaya-67, arpaning Minskiy, soyaning Udiversal, sulining Zelenыy navlari mutantlardir. O‘zbekistonda rayonlashtirilib Davlat reestriga kiritilgan Samarqand qishloq xo‘jalik instituti olimlari tomonidan yaratilgan arpaning Afrosiab va Temur navlarini yaratishda mutantlardan foydalanilgan. Pallidum 90 (Ajer x Omar) x NBS63180/73 (Elgina navining radiomutanti) larni duragaylash yo‘li bilan Afrosiab navi, (Pallidum 90 x NVS 63180/73; Pallidum 90 (Ajer x Omar) x HVS 63180/73 Elgina navining radiomutanti) navlarini chatishtirib Temur navi yaratilgan. AQSh da kuzgi bug‘doyning mashhur bo‘lgan Geyns, Hindistonda Sonora degan mutant navlari yaratilgan. Bu navlar pakana bo‘yli bo‘lib gektaridan 120- 140 sentnergacha hosil bera oladi. Ularning donida oqsil moddasi 2,5 % ga, oqsilida esa lizin aminokislotasi 1,5 marta ko‘pdir. Shvesiyada arpaning Pallas navi Bonus navi urug‘iga rentgen nurlari ta’sir etib, AQSh da sulining zang kasalligiga chidamli, yotib qolmaydigan, pakana bo‘yli serhosil Florad navi Florogen naviga issiq neytronlar ta’sir ettirib yaratilgan. P.P.Lukyanenko nomidagi Krasnodar qishloq xo‘jalik institutida shu usul bilan Bezostaya 1 va Mironovskaya 808 navlarining pakana bo‘yli, sovuqqa o‘ta chidamli, doni a’lo sifatli mutantlari hosil qilinib, ular duragaylashda keng foydalaniladi. Kuzgi arpaning Start navining urug‘i nitrozoetilmochevinaning 0,05 foizli eritmasida ivitilib, qimmatbaxo Debyut navi hosil qilingan. Arpaning 31M 15 liniyasini duragaylashda foydalanib, kuzgi arpaning Novator navi yaratilgan. Sun’iy mutagenez usullari bilan ekinlarning past, pakana bo‘yli mutant navlarini yaratish ko‘p mamlakatlarda avj olib bormoqda. Kuzgi javdarga ekzogen nuklein kislotasi ta’sir qilish natijasida past bo‘ylilik, yuqori hosillik va yaxshi sifatli o‘simliklar hosil qilingan (A.I.Potapolskaya, L.I.Yurkevich va S.G.Mashtallyar). Shunday qilib sun’iy mutagenez usullari qo‘llanishi natijasida qishloq xo‘jalik ekinlarining yuqori hosilli, yaxshi sifatli, kasalliklarga, zarakunandalarga chidamli, tarkibida qimmatli moddalarni ko‘p saqlaydigan, mexanizatsiyaga mos navlari yaratilgan va yaratilmoqda. O‘simliklar seleksiyasida poliploidiya va gaploidiya usullaridan Download 485.9 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|