Keselliktiń kelip shiǵiwinda uzatiwshi faktor xizmet etedi, kesellik deregi bolsa bakteriyalar, viruslar, rikkeciyalar, ápiwayi haywanlar esaplanadi

Ó‘tkir intoksikaciya u’lken dozada aflatoksin tu’skeninde payda boladi hám bawirdiń gemorragik nekrozi, isikler, letargiya ko‘rinisinde xarakterlenedi. 25 % in payda etiwshi barliq o‘lim halatlari bawirdińtikkeley ziyanlaniwi aqibetinde ju’z beredi.
Xronik subklinik záhárleniw halatlarinda alimentar hám immunologik statusqa tásir o‘tkeriledi. Bunda aflatoksinniń tu’sip atirǵan barliq dozalari toplanip, bawir raki rawajlaniwin ku’sheytedi. Gepatoma rawajlaniw qáwpi artiwi R53 supressor-geniniń tosig‘i ashiliwi hám dominant onkogenlerdiń aktivlesiwi menen baylanisli. Usi aflatoksinlerdiń sharapati menen kanserogenler 1-shi klassqa kiritilgen hám aziq-awqatlardaǵi qaldiq muǵdari ju’dá qatań normalastirilǵan: ósimlik ónimlerinen– 5 mkg/kg hám su’tte – 0,5 mkg/kg. Awqattaǵi hám jemlerdegi aflatoksindi aniqlaw immun-fermentli analiz hám xromatografiya usullari járdeminde ámelge asiriladi.
Aflatoksinlar ekspoziciyasi hám organizmde V hám S gepatitleri viruslariniń persistensiyasi uyg‘unlasqanda, gepatit viruslari ziyanlaǵan DNK reparaciya mexanizmlerin aflatoksin basiliwi esabina bawir raki rawajlaniw qáwpi 25-30 márte asadi. 2000 jili du’nyadaǵi barliq ziyanli óspelerden óliw hallariniń 9%i bawir rakina tuwri keledi, bul 500 mińǵa jaqin hádiyseni quraydi. Aflatoksinlerdiń xronik subklinik ju’klemesi sharayatindaǵi ekilemshi immun jetispewshiliginiń rawajlaniwi timustiń aplaziyasi, limfocitler muǵdari hám funkcional aktivligi kemeyedi, fagocitar aktivligi basiliwi hám aktivlik komplimenti páseyiwi menen baylanisli boladi. Aflatoksinler ju’klemesi, sonday-aq vaksinaciyaǵa immun juwabinda páseytiredi.
Aflatoksinlerdiń awqat statusina tásiriniń tiykarǵi nátiyjesi u’lkenlerdegi dene massasiniń páseyiwine hám balalardaǵi boy ósiwiniń ástelesiwi bolip esaplanadi. Bul aflatoksinniń DNK menen kovalentli baylanisi esabina belok sintezi toqtatilip qaliwi menen baylanisli.Aflatoksinler xronik ju’klemesiniń tásirin bahalaw ushin toksin organizmge tu’skennen soń qanda 30-60 ku’n dawaminda aylanip ju’riwshi aflatoksin-albuminli kompleks aniqlanadi. Aflatoksinlerdiń biotransformaciyalaniwi hám kinetikasiniń kóplegen jollarin esapqa alǵan halda biomarker sipatinda oniń ekilemshi metobolitleri (aflatoksin M₁ da sol qatari)niń konsentraciyasinan paydalaniladi.
40 º arqa hám qubla keńlikler arasinda jaylasqan mámleketlerde aflatoksikozlar eń ko‘p tarqalǵanligi qayd etiledi. Bul geografiyaliq aymaqtaǵi rawajlanip atirǵan mámleketlerde jasawshi 4,5 milliardqa jaqin adamlar kóbinese muǵdarliq baqlawda bolmaytuǵin aflatoksinlerdiń xronik ju’klemesine duwshar. Biraq du’nya sawda keńligi sheńberindegi aziq-awqatlardiń intensiv aǵimin názerde tutqan halda, aflatoksinler ju’klemesi basqa mámleketlerdi qamtip alǵan halda qayta bólistiriliwi qáwipli jil sayin globallasip barmaqta. Aflatoksikozlar profilaktikasi aziq-awqat ónimlerindegi hám awil xojaliǵi haywanlariniń awqatindaǵi aflatoksinler konsentraciyasin páseytiwge qaratilǵan is-ilajlar jiyindisi menen baylanisli.
Ósimliklerdegi aspergillalardiń ko‘beyiwi hám aflatoksinniń toplaniwina bir qatar faktorlar, solardan, topiraqtiń tu’ri, ziyankes shibin-shirkeylerdiń aktivligi, ósimliklerdiń rawajlaniw basqishi kómeklesedi. Biologiyaliq qorǵaw qurali retinde toksigen zamarriqlardi qisip shiǵariwshi noaflatoksigen zamarriq tu’rlerin kóbeytiwge háreket qilinbaqta. SHibin-shirkeylerge shidamli násili ózgertilgen (modifikaciyalanǵan) ósimliklerden paydalaniw ju’weri siyaqli mádeniylestirilgen ósimliklerde aflatoksinlerdiń toplaniwin kemeytiriliwi dáliyllengen. Bul bolsa soniń menen tu’sindiriledi, ósimliklerdiń shibin-shirkeyler tárepinen ziyanlaniwiniń uliwma sani azaysa, buniń esabinan zamarriqlardiń kóbeyiwi ushin sharayatlarda jamanlasadi. Zamarriqlar menen kontaminaciyalaniwina qaraǵanda shidamli yáki toksinlerdi noaktivlestiriw qábiletine iye bolǵan ósimliklerdi jaratiw imkaniyati da nasillik ózgertiw menen baylanisli. Jabayi shópler hám zamarriqlarǵa qarsi gu’resiwde qollanilatuǵin pesticidler bolsa muxamorlardiń áhmiyetli polimorflaniwina járdem berip, bir qatar halatlarda olardiń beyimlesiwshi imkaniyatlarin keńeytedi hám toksigenlik potensiyalin asiradi.
Potensial qáwipli aziq-awqat xom ashyosin saqlawda zamarriqlardiń ósiwi ju’z bermesligi hám toksin jaratiliwi tezlespewi ushin saqlanatuǵin záru’r sharayat tómendegishe: iǵalliq 10 % ten aspasliǵi, temperatura 10 ºC dan kóterilmewi záru’r. Bunda turaqli dezinseksiya hám deratizaciya ilajlari ótkeriliwi záru’r, sebebi nasekomalar hám kemiriwshilerdiń barliǵi ónim iǵalliǵiniń artiwina imkan jaratadi. Sonday-aq, skladlarda inert atmosferadan paydalaniw maqsetke muwapiq.
Zamarriq hám toksinler menen ziyanlanǵan xom ashyoniń sanaat kóleminde aralastiriw, dekontaminaciya hám separaciya siyaqli qayta islew beriw usillari ónimniń qáwipliligin kemeytiwge kómeklesedi. Qosiw usili aflatoksin muǵdari joqari bolǵan ónimdi salistirmali tazaraq bolǵanlari menen aralastiriwdan ibarat bolip, aralaspa payda bolǵannan soń ortasha sinamasi baqlaniwi shárt.
Dekontaminaciya usullari ónimge siltiler, ammoniy duzlari yáki ozon járdeminde islew bergende, aflatoksinlerdiń denaturatlaniwi imkaniyati menen baylanisli boladi. Biraq, bunda aflatoksinlerdiń asqazan ishi qishqil ortaliǵinda ózgeriw qáwipi bar boladi. Separaciya usili bolsa ónimniń uliwma massasinan pataslanǵan dánler, sobiqlilar yáki ǵozalardi alip taslawǵa tiykarlanǵan. Aflatoksinniń bólistiriliwi, aytayiq, pistede tiykarǵi muǵdar (80%) mayda-shu’yde hám bu’risken miywelerde toplaniwi menen baylanisli.
Aflatoksinniń awil xojaliq haywanlariniń organizmine tu’sip, haywan ónimlerinde toplaniwi hám jemiriliwiniń aldin aliwǵa qaratilǵan profilaktika ilajlari birinshi gezekte jemlerdiń qáwipsizligin baqlaw hám olardi aylandiriwdiń sheklewlerine qatań ámel qiliwǵa qaratilǵan boliwi lazim. Sonday-aq bir tárepten jemlerde payda bolatuǵin aflatoksinlerdiń záhárlilik ku’shin qirqatuǵin, basqa tárepten, olardiń asqazan-ishek jollarinda enterosorbsiyalaniwina imkan jaratiwshi arnawli qosimshalar qosiw usinis etiledi. Glyukamanoz efirler, sonday-aq, basqa ashitqili ekstraktlardiń záhárlilikti qirqiwshi (detoksikacion) tásiri hám aktivlestirilgen piste ko‘miri hám Na-Ca-alyumosilikatlar (glin)niń sorbciyalawshi nátiyjesi dáliyllengen.
Aflatoksikozlardiń alimentar profilaktikasi ilajlari qatarina toliq awqatlaniwdi, birinshi gezekte, beloklar, A, E, S vitaminleri, β-karotin, bioflavonoidlar, kalciy hám talalariniń jetkilikli tu’siwin támiynlew kiredi. Mine usi nutrientler toksinlerdiń asqazan-ishek jollarinan ishki ortaliqqa inkorporaciyalaniw dárejesin páseytedi hám ksenobiotikler transformaciyasi II fazadaǵi islewin támiynleydi, oniń sheńberinde bolsa aflatoksinler metabolik aktivlesiwiniń ónimlerdegi detoksikaciyalanadi hám specifik beloklar, lipidler hám nuklein kislotalariniń qorǵaniwi ámelge asiradi. Sonday-aq, ovosh hám ukrop petrushkalar quraminda tu’setuǵin xlorofiller aflatoksinleriniń toksik nátiyjesi dárejesin páseytiwi aniqlanǵan.