Қўлѐзма ҳуқуқида удк

Кўз-қараш, кўриш. … кўрар кўзум кўрмаз-таг, билир билигим билмаз 
таг болти, ўзум сақинтим.(кўрар кўзим кўрмайтгандай, билар ақлим 
билмаѐтгандай бўлди). [Култегин, 50]. Кўз-кўриш аъзоси. Аяган кўзга чўп 
тушар (Мақол). Қадимги туркий тилда шундай маънони англатган бу от асли 
кӧ:з тарзида талаффуз қилинган, кейинроқ ӧ унлисининг чўзиқлик белгиси, 
ўзбек тилида эса юмшоқлик белгиси ҳам ѐʻқолган. Кӧ:з> кӧз>коз. [ЎТЕЛ 
221-бет]; Қарға, қарғанинг кўзини чўқимайди. (Мақол.) Қадимги туркий тил 
ва ҳозирги ўзбек адабий тилида кўз сўзи айнан кўриш маъносида берилган. 
Шу сабабли улар орасида маъновий боғлиқлик узоқлашмаган. 
Бас-бош, .. тизлигиг сўкуртимиз, башлиғиғ юкунтуртимиз. (…тиззаси 
борни чўккалатдик, боши борни таъзим эттирдик) [Култегин, 18]. Бош-
тананинг бўйиндан юқори (олд) қисмида жойлашган аъзо: Укам сувга боши 
билан шўнғиди. Қадимги туркий тилда ҳам шундай маънони ва бошқа бир 
неча маъноларни англатган бу от асли ба:ш тарзида талаффуз қилинган, 
кейинроқ а: унлисининг чўзиқлик белгиси йўқолган; Ўзбек тилида а унлиси 
а: унлисига алмашган: ба:ш> баш> бǎш; Ўзбек ойим боши билан ризолик 
билдириб, «баракалла!» деб қўйди. Абдулла Қодирий, Ўткан кунлар. Мазкур 
мисоллардан ҳам кўриниб турибди, ба:ш ва бош сўзларида фонетик ўзгариш 
содир бўлган. Бундай ҳодиса ҳозирги адабий тилда кўплаб сўзларда учрайди.
Тиз-тизлигиг сўкуртимиз, башлиғиғ юкунтуртимиз. (…тиззаси борни 
чўккалатдик, боши борни таъзим эттирдик) [Култегин, 18]. Тизза-Оѐқнинг 
болдир билан сон боғланадиган жойи. Тиз букиб, таъзим этиб, иззат 
қилолмай доғман (Муқимий). Қадимги туркий тилда ҳам шундай маънони 
англатган бу от «кетма-кет боғла» маъносини англатган тиз- феълидан маъно 
тараққиѐти йўли билан ўсиб чиққан. Эски ўзбек тилида -ӓ қўшимчаси билан 
ясалган. Кейинчалик з ундоши қатланган: тиз+ӓ=тизӓ>тизза. Ҳозирги ўзбек 
адабий тилида тизза шакли қўлланилади: Ҳаѐт келинчакларча, бир оѐғини 
йиғиштириб, иккинчи оѐғини тиззасини букиб ўтирди. М.Исмоилий. 
«Фарғона тонг отгунча». Турсунбой қамиш каппа олдида тиззасини 
қучоқлаб дарвеш қиѐфасида ўтирарди. (Саид Аҳмад. Уфқ). 

---

84