М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

I. 6 . K im yoviy bogManish.
V alcntlik
A to m ( e le m e n t) n in g v a le n tlig i h am aso siy k im y o v iy
tu sh u n ch alar qatoriga kiradi. U elem entlar atom larining kimyoviy 
bog‘lan ish lar hosil qilish xususiyatlarini ko‘rsatad¡. Bu kattallk 
m odda hosil boMish jarayonida ayni elem entning bitta atom idan 
qatnashadigan elektronlarsonini ko‘rsatadi. Masalan: xlorid kislota 
H C l d a x lo r 1 valentli, suv H^O d a O ikki valentli, am m iak N H j 
da azot 3 valentli, m etan CH^ d a uglerod 4 valentli.
Valentlik va stmktura formulalarining flzik m a’nosini tushunishga 
atom larning tuzilishi ham da kimyoviy bogManish haqidagi ta ’limot 
yordam bcrdi. E lem entlarning ato m lan elektron berish, biriktirib 
olish yoki um um iy elektron ju ftla r hosil qilish xususiyatiga ega. 
A to m lar orasida kimyoviy bogManishning ho
5
ÍI bo‘lishida islitirok 
etadigan elek tro nlar valent elektronlar deyiladi. Bular eng bo‘sh 
bog‘langan elektronlardir. Kimyoviy elemcntlarda atomlardagi valent 
elek tro n larn in g um um iy soni, o datda, D. I. M endeleyevning 
kimyoviy elem entlar davriy sistemas! guruh raqamiga teng bo‘ladi. 
M asalan, S atom ida (VI guruh elem ent!) hammas! b o ‘lib 16 
elektron b o r, ulardan 
6
tasi valent elektronlardir.
K im yoviy b og‘lanish haqidagi t a ’Iim ot rivojlanish! bilan 
valentlik haqidagi tushunchalaming o‘zi ham o‘zgardi. Flozirgi vaqtda 
valentlik berilgan atom boshqa atomlar bilan birikkan kimyoviy 
bog'lanish soni sifatida aniglanadi.
I. 7. O ksidlar
Biri kislorod b o ‘lgan ikki elem entdan tarkib topgan m oddalar 
oksidlar deyiladi. Deyarli barcha kimyoviy elem entlar oksidlar 
hosil qiladi. M urakkab m oddalar shular jum lasidandir. M asalan, 
K^O — kaliy oksidi, FeO — tem ir (II) oksidi, Fe^O^ — tcm ir
(III) oksidi.
Kimyoviy xossalariga ko‘ra oksidlar 3 ta guruhga asosi!, kislotali 
va am o rf oksidlarga boMinadi.
A sosli o k sid lar. M etallarn in g kislorod bilan hosil qilgan 
birikm alari asosU oksidlar àç,y\\:\à\. Ma.salan, Nn^O, C aO , FeO,

---

N
2
O asosli oksidlar hisoblanadi, ularga quyidagi asoslar N a O H , 
C a (O H )j, F e (O H )j, Ni (O H )^ m u v o fiq keladi. Ba’zi asosU 
oksidlar suv bilan o ‘zaro ta ’sir ettirilg and a asoslar hosil boMadi.
M asalan:
N a p + H , 0 = 2N aO H
CaO + n p  = C a (O H
) 2
Boshqa asosli oksidlar suv bilan bevosita o‘zaro la ’sirlash- 
m aydi, ularga to ‘g‘ri keladigan asoslar esa tuzlardan olin adi. 
M asalan,
N iSO , + IN aO H = N i(O H
> 2
+ Na^SO,
Asosli oksidlar faqat m etallar hosil qiladi.
Kislotali oksidlar. Suv bilan birikib, kislotalar hosil qiladigan 
oksidlar kislotali oksidlar deyiladi. M asalan, CO^, P jO ,, SO j, 
SO
3
— kislotali oksidlar, ularga H^CG^, H^SO,, H^PO^, HjSO^ 
kislotalar muvofiq keladi.
Ainfotcr oksidlar. Sharoitga qarab asos yoki kislota xossalarini 
nam oyon qiladigan, ya’ni 
2
xil xossaga ega oksidlar a m fo tcr 
oksidlar dcyWaAx. Ularga ba’zi m etallarn in g oksidlari Z nO , Al^Oj, 
CrjOj va boshqalar kiradi.
Oksidlaniing olinishi. Oksidlar, asosan, 3 xil usul bilan olinadi.
1. O ddiy m odda kislorod bilan (turli xil sharoitda) bevosita 
birikadi. Masalan,
C +
= CO^; 
4 K + 0 ^ = 2 K p
2. M urakkab m oddalarni yondirish. M asalan,
C H , + 
2
0
j = C O
2
+
2
H
2
O
3. Kislorodli birikmaning — karb o n atlar, nitratlar, gidroksid- 
larning qizdirilganda parchalanishi. M asalan,
CaCOj = C aO + CO^
2
C u(N
0 3 ) 2
= 2 C u O +
4
N O
2
+ O
2
2 Fe(OH)^ = FCjOj + 3 H ,0
F i/ik xossaiari. Oksidlarning fizikaviy xossalari turli-tum andir. 
U lardan b a’zilari gazsimon m od d alar (C O j, SO^, N O va b.) va

---

boshqaiari suyuqliklar (N^O^, N^O^, CrjO^ va b.), ayrimlari qattiq 
m oddalardir (barcha asosli va am foter oksidlar, b a ’zi kislotali 
oksidlar: PjO j, SiO j va boshqalar).
Kimyoviy x o s s a la ri. O ksidlarning eng m u h im kimyoviy 
xossalari ularning kislota va asoslarga munosabati bilan belgilanadi.
1. Asosli oksidlar kislotalar bilan o 'zaro ta ’sirlashib, tuz va 
suv hosil qiladi. M asalan,
F eO + H ,S O ,= FeSO, +
2. Kislotali oksidlar asoslar bilan o‘zaro ta ’sirlashib, tuz va 
suv hosil qiladi. M asalan,
SO
3
+ 2N aO H = Na^SO, + U f i
3. Asosli va kislotali oksidlar o ‘zaro ta ’sirlashib tuz hosil qiladi. 
M asalan,
C a O + C O j = C a C
0
3
.