Matluba isokova dramaturg mahorat о‘quv qо‘llanmasi

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 
1. 
“Padarkush” asarida asosiy qahramon kim? 
2. 
Asarning asosiy ziddiyati nimada va asar songiga qadar о‘quvchilar e’tiborini 
jalb etaoladimi? 
3. 
Qahramonning asosiy maqsadi nima? 
4. 
Qahramonni maqsadga yetkazuvchi yo’lida jiddiy tо‘siqlar etarlichami ? Va 
u tо‘siqlarni yengish uchun nimalar qiladi? 

---

54 
5. 
Asarda salbiy qahramon mavjudmi? 
 
6-mavzu: 
Zabardast rejissyorlar 
1. Rejissyor va dramaturg hakorligining о‘ziga xos jihatlari 
2. Rejissyor tushunchasi 
3. Teatr va kinoda rejissyor faoliyati 
Bо‘lajak voqelikning plastikasini “kо‘rish” rejissyor zimmasida. Dramaturg 
yo shoirning yelksida emas. Ma’lumki, voqelik izchillik-shoirga tegishli, keng 
kо‘lamlik jabhasi-rassomga tegishli. Rejissyor о‘zining ijodida ikki san’atni: 
vaqtinchalik izchillik va keng kо‘lamlikni chatishtirib, bir vaqtda “shoir” va 
“rassom” vazifasini bajaradi. 
Rejissyor-dramaturg ssenarist bо‘lib yozayotganda avvalo birinchi navbatda 
voqelik, 
ikkinchi 
navbatda 
harakatlilik, 
uchinchi 
navbatda-voqelik 
va 
tomoshabinni kо‘zda tutib yozish kerak. Tomoshaviylik о‘ziga chip etib tortadigan 
jozibali bо‘lishi kerak. bularning hammasini murakkab qorishmaga aylantirib 
spektakl qо‘yadigan, katta iste’dod bо‘lishi talab qilinadi.
Hozirga kelib mana shunday teatr sof tarzda juda kamdan-kam uchraydi. 
Yо‘q hisobida.
Nomlmari yuqorida bir necha marotaba tilga olingan buyuk о‘zbek aktyorlari 
ham aynan ana shu e’tiqod, rejissyornming bori mahoratini aktyorlar orqali 
namoyish etib, о‘zi mutlaqo nazardan pinhon turishiga asoslangan qoidaga rioya 
qilingan davrning yuksak ijodiy shaxslari hisoblanadi. Bu buyuk aktyorlar bilan 
ishlagan buyuk rejissyorlar: Manon Uyg‘ur, Yetim Bobojonov, A.O.Ginzburg, 
Toshxо‘ja Xо‘jayevlar aynan Stanislavskiy aytganidek, “aktyorlarda qorishib 
ketganliklari” uchun ham, ular sahnalashtirgan spektakllarda aktyor, uning 
sahnadagi kechinmalari eng asosiy bо‘lganligidan, ana shunday zabardast aktyorlar 
maydonga kelganligi aniq. 
“Rejissyor-dramaturg” aniqlab, tо‘la kuchni saqlab, uni estrada dasturi va 
spektakl yaratishga safarbar etadi. Dramaturgik vazifa, ma’lumki, har xil va turli 

---

55 
xarakterdagi materiallardan iborat. Buni yagona montaj qurilmasiga joylashtirish 
rejissyorning zimmasida. Tajriba shuni kо‘rsatadiki, konsert dramaturgiyasini 
ishlashda va boshqarishda bosh vazifa rejissyorga yuklanadi. Professional rejissyor 
ssenariyni mantiqan tushinish va fikrlashda dramaturgdan kam bilmasligi kerak. 
Ssenariy yozuvchi ssenariynavis bor vaqtda rejissyor-dramaturgni roli 
nimadan iborat bо‘ladi? Uning vazifasi ijodiy yechim topish, о‘z qarashlarini 
bildirish, ommaviy tomosha va estrada spektaklini yaratishda. Gо‘yoki, kino 
ssenariylar ham kо‘pincha shu tahlitda yaratiladi. 
Aytib о‘tish lozimki, kinematografiya bilan estrada san’ati va ommaviy 
tomoshalarni kо‘p nuqtalarda bir-biriga yaqinligi va о‘xshashligi bor. Bu jiddiy 
ijodiy yondashishda va tomosha mahsulotlarini ishlab chiqarishda. 
Kino rejissyor ham, estrada rejissyori ham ishni “toza oq qog‘oz”dan 
boshlaydi. Bularni qо‘lida teatr rejissyorlariga о‘xshagan tayyor pyesa yо‘q. Bular 
avval о‘ylab keyin ssenariyni yozishali. Kino va estrada rejissyorlarining doimiy 
saqlanib turadigan aktyorlari yо‘q, buni rejissyor о‘zi yig‘ishi kerak. О‘zining 
tavakkal va qо‘rqinchi bilan teatr tasavvur qilolmaydigan ochiq maydonga bir 
necha sahnalar qurishi kerak, keng kо‘lamlilik, qulochni keng yoyish, dinamika 
talab qiladi. Shu tomonlaridan kino va estrada ijodkorlari hamohangligi bor. 
Yana kо‘p nuqtalarda kinossenariy bilan ommaviy tomoshalar estrada 
ssenariylarini о‘xshashliklari mavjud, dramaturgik tizim qurilishida. Shuning 
uchun kо‘p marta kinematografiya tajribasidan о‘rganamiz. 
“Rejissyor-dramaturg” aniqlab, tur sirini biladigan ijodkor sifatida kо‘zlagan 
maqsadini ssenariy yozayotgan ssenariynavisga yaqindan yordam beradi, aytib 
turadi. Dramaturgik asosni yaratishda jonbozlik qiladi. 
Estrada san’atida har hil chiqishlar, turli turlardagi о‘ziga xoslikka ega, ularga 
shu sohaning mutaxassisi sifatida yondashilmasa, xato qilib qolishi mumkin. 
masalan, original janr. Shu original turni biladigan mutaxassis, aktyor yoki 
rejissyorni fantaziyasiga ega bо‘lgan, shu odamgina uni estrada spektaklini о‘z 
о‘rniga qо‘yishi mumkin. 

---

56 
Akrobat chiqish dramaturgiyasini tuzishda, kо‘z boylag‘ich navbati yoki 
shunga о‘xshash chiqishlarni dramaturgik qurilishini aniqlash, mutaxassislik omili 
bilan hal qilingan mavjud janrni tez harakatlari-plastikasi, asbob-anjomlarini 
yuksak iste’dodli dramaturg bо‘lsa ham yaratilmaydi. U faqat о‘yin holatlarini 
bilishi mumkin. 
Rejissyor-dramaturg yozilgan ssenariy asosida nomerlar qо‘yib, plastik 
obrazlar orqali, ya’ni ssenariyda о‘ylagan mazmunni keltirib chiqaradi. Biron sо‘z 
yoki sharxlovchi matn qо‘shmagan holda shunda alohida shoirona dunyoda 
pantomimada bor qahramonlar kо‘rinadi. 
Plastik partituradan tashqari, о‘ziga xos uslubda ijro etish, estrada asarining 
g‘oyaviy-obrazli tuzilishi, uni falsafiy mazmunini yaqqol kо‘rsatib berish, bu 
rejissyor-dramaturgning zarur vazifasidir. Rejissyor-dramaturg kо‘proq sirk 
о‘yinlarida qо‘llaniladi. Masalan, masxarabozning kо‘zboylag‘ich, hayvonlarni 
о‘ynatish kabi chiqishlarda va hakozo. 
Endi estrada sо‘z bilan tomoshalarda rejissyor-dramaturg. Ssenariynavis bilan 
birgalikda ishlasa mо‘ljallangan aktyorlarga mо‘ljallab noyob adabiy materiallar 
yaratishi mumkin. Chunki aktyorlarning ijodiy imkoniyatlarini aniq bilgan holda 
dramaturg qurilishlar obrazining – о‘rnini tо‘liq bilishi katta ahamiyatga ega 
bо‘ladi. 
Murakkab sharoitda ssenariy yozish va postanovka qilish uchun rejissyor-
dramaturg kо‘l oldidagi muammolarni hal qilish kerak. Asarning g‘oyaviy-
badiiyligini, adabiy – puxtaligini, musiqani, plastik san’ati va ularni bir-biriga 
emotsional bog‘liqligi, ularni keng kо‘lamligini bilib, bilib joylashtirib, yagona bir 
syujet ipiga tizish kerak.
Sahna asarlari rejissyor xulosasi bilan aktyorlarning ijrochiligiga qarab 
о‘zgarib yangi qiyofa tashkil qilish mumkin. Bu yerda ssenariynavisga rejissyor va 
aktyorlar “hammualliflik” qilgan bо‘ladi. Bu “hammualliflik” guruhiga yana bir 
о‘z ta’siri bilan aloqador shaxs bor-bu tomoshabin. Tomoshabin-spektakl uchun 
shunday ham ijodkorki, u huddi rejissyor, huddi aktyor kabi о‘zining emotsional 
ta’sir kuchi bilan spektaklni о‘zgartirish mumkin. Bu tomoshabinni ta’sir kuchini 

---

57 
о‘tkir haroratiga bog‘liq. Ssenariynavis tomonidan yaratilgan dramaturgik asarga 
“Muallif rejissyor”, “Aktyor tomoshabinlar” bо‘lganidek, “Muallif tomoshabin” 
ham bо‘lishi shart.
Tomosha asari tomoshabinsiz, kadrsiz asar bо‘lganidek “Rejissyor dramaturg” 
ssenariy ustida ishni tugatishi bilan (xoh ssenariynavis sifatida, xoh rejissyor 
sifatida bir yо‘lga qо‘yilgan asarning muallifi sifatida). Endi keyingi bosqich ijodiy 
ish boshlanadi. Bu amaliy ish bо‘lib, spektakl yaratish deyiladi. 
Adabiy asarni sahna asariga aylantirish bu о‘ta murakkab ijodiy jarayondir. 
Qog‘ozdagi jonsiz yozuv bilan jonli harakat о‘rtasida jiddiy tо‘qnashuv bо‘ladi, 
natijada jonli dinamik sahna harakati orqali tomosha san’ati dunyoga keladi. 
K.S.Stanislavskiy ta’kidlaganidek; “Teatr va dramaturgiya bir butundir. Ikki san’at 
birligi natijasida, ya’ni yozuvchi mahorati va teatr kollektivi yangi badiiy javohir-
spektaklni yuzaga keltiradi” (tarj hm). 
Rejissyorlik kasbining badiiy e’tiqodi (maslagi) eng avvalo bu kasbning 
egallab, “rejissyorman” deya olgan kishining obrazli fikrlay bilish qobiliyatida va 
bu fikrlarni teatr tili bilan ifoda qila bilish mahoratida.
Teatrshunos olim Shuhrat Rizayevning ta’biricha: “Rejissyor avvalo fikrlovchi, 
intelektual darajasi favqulodda yuksak, voqea-hodisalarga munosabati aniq, 
ularning aynan holatiyu, kelajagi qanday bо‘lishini tо‘liq tasavvur eta oladigan 
strateg, miqyosli fikirlrovchi va teatr sohasining ijodiy va texnik kompanentlarini 
miridan sirigacha mukammal biladigan sal kam bashoratchi, yarim avliyo va 
tabiatan mutloq о‘ziga xos, gohi shayton - gohi farishta, bag‘oyat murakkab Shaxs. 
U gо‘yo hamisha tajriba о‘tkazayotgan tadqiqotchi, kashfiyotchi olim, mutafakkir. 
Faqat uning tajribalari obyekti inson va jamiyat ustida, odamlar qalbi va 
tuyg‘ularidan iborat. Binobarin, uning kashfiyotlari ham ongu shuurni karaxt 
etadigan, butun vujudni larzaga, titroqqa solib, xayollarni hayratlarga 
chо‘lg‘aydigan hodisalar bо‘ladi”. 
K.S. Stanislavskiy tabiri bilan aytganda, “rejissyor aktyor ijrosida qorishib 
ketishi kerak”, ya’ni rejissyor о‘z maqsadini faqat aktyorning ijrosi orqaligina 
amalga oshirishi lozim. Bu buyuk teatr refarmatorining aynan mana shu e’tiqodi 

---

58 
tufayli ham, uning davridagi teatrda yuksak aktyorlar yetishib chiqqan va teatrda 
hukumronlik qilgan.
K.S. Stanislavskiy aytgan bu teatr - sahna xatti-harakatlarining butun jarayoni, 
voqealar mazmuni sahnada tо‘laqonli ijro qilinadigan teatr. Unda har qanday his-
hayajon, kechinmalar, voqea-hodisalarning belgilari, timsollari emas, ularning о‘zi 
bor. Bu yerda ijroning butun jarayoni va uning har qanday pallalari tо‘laqonli 
ifodalanadi.