Mavzu: Kirish. Ekologiya kursi, vazifasi, maqsadi, tuzilmasi va tarixi, fanni o‘rganish usullari. Reja

Mavzuni mustahkamlash yuzasidan savollar.

1. 
   Ekosistema nima?
   
2. 
   Ekosistemaga misollar keltiring.
   
3. 
   Biologik hosildorlik piramidasi to‘g‘risida nima bilasiz?
   
4. 
   Suksessiya nima?
   
5. 
   Quruqlik va suv ekosistemalarining farqi nimadan iborat?
   
6. 
   Edifikator va dominant turlar nima?
   

Mavzu: Tabiiy resurslar va ularning tasnifi


Reja:
1. Tabiiy resurslar haqida tushuncha.
2. Tabiiy resurslarning turlari.
3. Tabiiy resurslarni himoya qilish.
4. Tabiatni muhofaza qilish aspektlari.


Tabiiy resurslar — insonlarning yashash vositasi bo‘lib, inson ularni tabiatdan oladi va ularsiz ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshira olmaydi. Tabiiy resurslar insonga oziq-ovqat, kiyim-kechak, yoqilg‘i va energetika xom ashyolari berishi sababli, yashash va ishlab chiqarish faoliyatining zaruriy shartidir. Tabiiy resurslarning turi juda xilma-xil bo‘lib, ular ijtimoiy ishlab chiqarish moddiy-texnika bazasining tarkibiy qismidir. Tabiiy resurslar kompleksi mineral resurslar, iqlim, suv, yer-tuproq, o‘simlik, hayvon resurslari, shuningdek, atom resurslari va planetar hamda kosmik resurslarni o‘z ichiga oladi. Tabiiy resurslar ishlab chiqarishni joylashtirish va rivojlantirishda asosiy omillardan hisoblanadi. Tabiiy resurslar tushunchasini ta’riflashdan oldin, bu tushunchaning ko‘pchilik mualliflar tomonidan turlicha talqin qilinishini aytib o‘tish kerak. Akademik I.P.Gerasimov bilan professor D.L.Armandlar tabiiy resurslarga, bizning nazarimizda, eng to‘liq ta’rif berganlar: «tabiiy resurslar kishilar bevosita tabiatdan oladigan va ularning yashashlari uchun zarur bo‘lgan xilma-xil vositalardir». Yu.G.Saushkin elektr energiya olish, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish uchun foydalanish mumkin bo‘lgan tabiiy komponentlarni va sanoat uchun xom ashyoni tabiiy resurslarga kiritadi. Yirik olim A.A.Mins tabiiy resurslarni foydalanish shakllari va yo‘nalishlariga qarab, iqtisodiy jihatdan klassifikatsiyalashni, ya’ni tasnif qilishni ilgari suradi. Bu tasnifga ko‘ra tabiiy resurslar moddiy ishlab chiqarishning asosiy sektorlarida va ishlab chiqarishdan tashqarida foydalanishiga qarab guruhlarga ajratiladi. Ya’ni unga ko‘ra tabiiy resruslar:
A. Moddiy ishlab chiqarish resurslari: sanoatda yoqilg‘i, metallar, suvlar, yog‘och-taxta, baliq; qishloq xo‘jaligida - suv (sug‘orish uchun), ovlanadigan hayvonlar;
B. Ishlab chiqarishdan tashqari soha resurslari: ichimlik suvi, daraxtzorlar, kishilarni davolash uchun iqlim resurslari va hokazo.
Tabiiy resurslar kishilarning yashashi uchun zarur bo‘lgan shunday vositalarki, bu vositalar jamiyatga bevosita emas, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish vositalari orqali ta’sir etadi. Tabiiy resurslar insonning ta’sir etish xarakteriga qarab, ikki turga bo‘linadi: tugaydigan va tugamaydigan resurslar.
Tugaydigan resurslar, o‘z navbatida, tiklanmaydigan va tiklanadigan resurslarga bo‘linadi. Tiklanmaydigan tabiiy resurslarga yer osti boyliklari (neft, toshko‘mir, rudalar va boshqalar) kiradi. Bu resurslardan muttasil foydalanish bora-bora ular zaxirasining butunlay tugab qolishiga olib keladi. Chunki, ular tabiiy yo‘l bilan qayta tiklanmaydi yoki tiklansada (nazariy jihatdan millionlab yillardan keyin, ya’ni kelgusi geologik davrlarda), foydalanishga nisbatan bir necha million marta sekinlik bilan tiklanadi. Tiklanadigan tabiiy resurslarga - tuproqlar, o‘simliklar, hayvonot dunyosi, shuningdek, ko‘llar va dengiz tagiga cho‘kadigan ba’zi bir mineral tuzlar kiradi. Bu resurslar foydalanish davomida tiklanadi. Lekin ular tiklana olishi uchun ma’lum tabiiy sharoit kerak. Bu sharoitni buzish resurslarning qayta tiklanish jarayonini sekinlashtiradi yoki butunlay to‘xtatadi. Binobarin, tiklanadigan tabiiy resurslardan foydalanishda bularni hisobga olish lozim.

Turli resurslar turlicha tezlikda tiklanadi. Masalan, ovlangan hayvonlarning tiklanishi uchun bir yoki bir necha yil, kesib olingan o‘rmonlar uchun - kamida oltmish yil, tuproqning chirindi qavatining bir santimetri hosil bo‘lishi uchun esa 300-600 yil talab qilinadi. Shunday ekan, tabiiy resurslarni sarflash sur’ati ularning tiklanish darajasiga muvofiq kelishi kerak. Bu muvofiqlikning buzilishi resurslarning tugab ketishiga, o‘rmonlar maydonining qisqarib borishiga, ovlanadigan hayvonlar zaxirasining kamayishiga, tuproqlar hosildorligining pasayishiga va boshqa salbiy oqibatlarga olib borishi muqarrar.

Tiklanadigan ba’zi tabiiy resurslar inson ta’siri ostida tiklanmaydigan bo‘lib qolishi mumkin. Bunga butunlay yo‘q qilib yuborilgan hayvon va o‘simlik turlari, eroziya natijasida batamom buzilib ketgan tuproqlar va boshqalar misol bo‘la oladi.
Masalan, Ispaniyadagi kesib yuborilgan o‘rmonlar hanuz qayta tiklanmadi, natijada, bir vaqtlardagi bepoyon o‘rmonlar landshafti bora-bora chala cho‘llarga aylandi. Butunlay qirib yuborilgan ko‘plab hayvon turlari endi qaytadan paydo bo‘lmaydi, ya’ni tiklanmaydi.
Shunday qilib, tabiiy resurslarning tiklanish yoki tiklanmasligi ko‘p jihatdan insonning ularga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq.
Tiklanmaydigan tabiiy resurslarni muhofaza qilishning asosiy yo‘llari - ulardan rejali va ilmiy asosda ratsional foydalanish va takror barpo bo‘lishini ta’minlashdan iborat.
Tiklanadigan tabiiy resurslarni muhofaza qilishda eng muhimi ularning tiklanishiga doimiy imkoniyat yaratishdir, mana shundagina bu resurslar insonga amalda cheksiz xizmat qilishi mumkin. Tugamaydigan resurslarga - suv, iqlim va kosmik resurslar kiradi.