Mavzu: Navoiy hayoti va ijodi. G`azallar tahlili

Darsning rejasi:

1.Alisher Navoiy hayot yo`li

2. G`azallar vazni haqida

2.G`azaning mazmuni bilan tanishtirish

Darsning usuli: Induktiv (bosqichma-bosqich)

Darsning turi:Yangi bilimlarni o`rganish

Sana	Darsning umumiy vaqti	Darsning	tarkibiga	ajratilgan	vaqt
		Dasning tashkiliy qismi	O`tgan mavzuni takrorlash	Yangi dars bayoni	Yangi darsni mustahkamlash	Uy vazifasini baholash
8.10	45 daqiqa	3 daqiqa	10 daqiqa	10 daqiqa	17 daqiqa	5 daqiqa

1.Darsning tashkiliy qismi:

A) salomlashish

B) davomat

E) Ta`lim-tarbiya ishlari

2.O`tilgan mavzularni takrorlash

Yangi mavzu:

G‘AZALLAR

KELMADI»

Kecha kelgumdur debon ul sarvi gulro‘ kelmadi,

Ko‘zlarimg‘a kecha tong otquncha uyqu kelmadi.

– V – – / – V – – / – V – – / – V –

Lahza-lahza chiqdim-u, chektim yo‘lida intizor,

Keldi jon og‘zimg‘a-vu, ul sho‘xi badxo‘ kelmadi.

– V – – / – V – – / – V – – / – V –

Orazidek oydin erkonda gar etti ehtiyot,

Ro‘zgorimdek ham o‘lg‘onda qorong‘u kelmadi.

– V – – / – V – – / – V – – / – V –

Ul parivash hajridinkim, yig‘ladim devonavor,

Kimsa bormukim, anga ko‘rganda kulgu kelmadi.

– V – – / – V – – / – V – – / – V –
Ko‘zlaringdin necha su(v) kelgay, deb o‘lturmang meni –

Kim bori qon erdi kelgan, bu kecha su(v) kelmadi.

– V – – / – V – – / – V – – / – V –

Tolibi sodiq topilmas, yo‘qsa kim qo‘ydi qadam,

Yo‘lg‘akim, avvalqadam ma’shuqe o‘tru kelmadi.
Ey Navoiy, boda birla xurram et ko‘nglung uyin,

Ne uchunkim, boda kelgan uyga qayg‘u kelmadi.

G‘azal ishqiy mavzuda, o‘zbek tilidagi she’riyatda eng ko‘p ishlatilgan ramali musammani mahzuf (yoki maqsur), ya’ni «foilotun–foilotun–foilotun–foilun (yoki foilon)» vaznida (taqte’si: – V – – / – V – – / – V – – / – V –) yozilgan. An’anaviy yetti baytdan iborat.

Radifiga o‘zbekcha so‘z («kelmadi») ishlatilgan va qofiyasidagi sakkiz («gulro‘ – uyqu – badxo‘ – qorong‘u – kulgu – su(v) – o‘tru – qayg‘u») so‘zdan oltitasi – o‘zbekcha, ikkitasi («gulro‘» va «badxo‘») – tojikcha.

Badiiy jihatdan shunday qat’iy bir qoidaga amal qilinganki, har bir baytda kamida bir tazod (zidlantirish, qarama-qarshi ma’nolardagi so‘zlarni qo‘llash) san’ati namunasiga duch kelamiz. Bu badiiy san’at g‘azalda asosiy ifoda va tasvir vositasiga aylangan.

Matla’da lirik qahramon kecha (buni «kechasi» deb ham, kecha, ya’ni bir kun oldin deb ham tushunish mumkin) yor («sarvi gulro‘») kelaman deb, kelmadi, shuning uchun tong otgunga qadar ko‘zlarimga uyqu kelmadi, deydi. Shuning o‘zidayoq lirik qahramon holati ma’lum qilinadi.

Betoqat yor har zamon-har zamon chiqib, ma’shuq yo‘liga intizor bo‘ldi, hatto, jon uning og‘ziga keldi-yu, u yomonlik istovchi sho‘x go‘zal kelmadi (ikkinchi bayt).

Keyingi ketma-ket uch baytda yorning orazi (yuzi) oqligi bilan oshiq hayotining qorong‘iligi, hajrida devonavor yig‘lagani bilan uni ko‘rib, ustidan kuladigan bormi-yo‘qligi, ko‘zlaridan suv emas, qon kelganligi o‘rtasidagi ziddiyatlar qalamga olinadi.

Mumtoz she’riyatimizda «begona bayt» degan tushuncha mavjud. Bu maqta’dan oldingi baytni bildiradi. Uning begonaligi shundaki, O‘zbekiston Qahramoni, O‘zbekiston xalq shoiri Abdulla Oripov so‘zlari bilan aytganda, «bu baytda shoir kimni maqtagisi kelsa – maqtaydi, kimni yomon ko‘rsa, undan alamini oladi, g‘azal umumyo‘nalishiga u qadar bog‘lanmaydiganroq gapi bo‘lsa ham, shu yerda aytib qoladi».

G‘azalning «begona» baytida lirik qahramon tolibi sodiq topilmasligidan shikoyat qilishga o‘tadi. Shunday bo‘lmasa edi, kimki yo‘lga qadam qo‘ysa, undan oldinroqda yuradigan bir ma’shuq ro‘baro‘ kelmaydimi?!

Bu yerda nozik falsafiy-tasavvufiy masala ko‘tarilgan. «Yoi» baytda tasavvufni, Alloh ishqini bildiradi. Bu yo‘lda esa sadoqatli talabgor (oshiq) topilmayapti. Ayni gap bilan shoir pirga ishora qilgan. Chunki pir hamisha bu yo‘lni muriddan avvalroq bosib o‘tgan, ya’ni «avvalqadam» bo‘ladi. Avvalqadam oshiq esa Alloh vasliga yetib, ma’shuqqa aylanadi. Murid ana shu shayxning etagidan tutib, unga ergashmoqchi.

Navoiy g‘azallarining yozilgan yillari ma’lum emas. Taxmin qilish mumkinki, bu g‘azalni shoir ustozi va piri Abdurahmon Jomiy vafotlaridan, ya’ni 1492-yildan keyin bitgan.

Maqta’ ham – juda tahliltalab. Chunki unda ikki karra «boda» so‘zi tilga olinadi. Shaklan, ya’ni yuzaki qaraganda o‘quvchida mayparastlik targ‘ib etilayotgandek tasavvur tug‘ilishi mumkin. Holbuki, Navoiy buyuk islom shoiri edi. Islomda esa mast qiluvchi ichimliklar harom hisoblanib, man etilgan.

May, sharob, boda, chog‘ir...

O‘tmishda ajdodlarimiz iste’mol etgan kayf beruvchi ichimliklar shunday so‘zlar bilan nomlangan. Albatta, bu to‘rt ichimlik nimadan hozirlangani, tayyorlanish usuli, tarkibidagi spirt miqdori jihatidan o‘zaro bir-biridan farq qilgan bo‘lishi kerak. Biroq shoirlarimiz bu so‘zlarni o‘zaro ma’nodosh (sinonim) sifatida qo‘llayvergan.

Nega?

Gap shundaki, adabiyot, xususan, she’riyatda bu so‘zlar o‘z ma’nosida emas, aksaran ko‘chma ma’noda – badiiy timsol (obraz) sifatida ishlatilgan.

Xo‘sh, badiiy timsol nima?

Timsol – asli, suvrat, rasm degani. Suvrat esa narsaning o‘zi emas, u haqda ma’lumot beradi, xolos. Uni ko‘rib, o‘sha narsaning o‘zini tasavvurga keltirasiz. Badiiy timsol ham shunga o‘xshash. Shoir bir nimani ko‘zda tutadi, o‘sha narsani o‘quvchi yaxshiroq, osonroq ko‘z oldiga keltirsin uchun biror timsol ishlatadi.

May, sharob, boda, chog‘ir timsollarini ham mumtoz shoirlarimiz shu maqsadda qo‘llagan.

Endi asosiy masalani o‘rtaga tashlasak bo‘ladi: bu timsollar nimani anglatadi? Boshqacha aytganda, mumtoz she’riyatimizda may, sharob, boda, chog‘ir so‘zlari uchrasa, o‘quvchi may, sharob, boda, chog‘irni emas, boshqa narsani ko‘z oldiga keltirishi kerakmi?

Bu masalada shoshilmaslik kerak. Xususan, Alisher Navoiy ijodi ana shunday ehtiyotkorlikni taqozo etadi. Agar bu so‘zlar shoirning she’riy ijodida uchrasa – ular badiiy timsol. Bordi-yu, bu so‘zlarni muallif ilmiy yoki umuman nasriy asarlarida ishlatsa, vaziyat o‘zgaradi: endi uni badiiy timsol deb emas, aynan o‘sha spirtli ichimlikning o‘zi deb hisoblashimiz shart.

Bobokalonimiz ijodida unisi ham, bunisi ham uchraydi.

Avval o‘sha o‘z ma’nosida qo‘llangan asarlariga to‘xtab o‘taylik.

«Holoti Sayyid Hasan Ardasher» asarida tasvirlanishicha, Sayyid Hasan Ardasher xos ma’naviy suhbatlar chog‘ida bodaxo‘rlik qilishni xush ko‘rganlar. Lekin har gal ichkilikbozlikdan keyin Yaratganga iltijo qilib, mayxo‘rlikdan tavba berishini so‘raganlar... Bu yerda o‘z ma’nosidagi mastlik ko‘zda tutilgan.

Navoiy zamondoshlariga yo‘llagan xatlarini yig‘ib, «Munshaot» nomi bilan to‘plam qilgan. Shu asardagi hukmdorlardan biriga jo‘natilgan maktubda ikki narsa maslahat tariqasida qattiq shart qilib qo‘yiladi: birinchisi – Haq taolo amriga toia itoatda bo‘lib, buyurgan ishlarini so‘zsiz bajarish; ikkinchisi – Tangri man etgan ishlar(nahy)ni qilmaslik. Odamlar ustidan hukm yuritish baxtiga muyassar bo‘lgan kishi uchun Alloh amriga itoat etishda adolatga teng keladigani yo‘q. Man etilgan ishlardan tiyilishning hech biri esa «chog‘ir tarkicha bo‘lmas».

Navoiy bu gaplarning o‘zi bilan ham cheklanib qolmaydi. Adolatning qadrini ham, may ichmaslikning foydasini ham Muhammad payg‘ambarning so‘zlari bilan mustahkamlab tushuntiradi: «...Hazrat risolat (ya’ni Muhammad) sallallohu alayhi vasallam buyurubturkim, «Adlun saatun xayrun min ibodat is-saqalayn» («Bir soatlik adolat ikki dunyo – insonlar va jinlar dunyosi ibodatidan yaxshiroq») va chog‘irni «umm ul-xabois» («yaramasliklar onasi») debdurlar, jam’i yomonlig‘ andin mutavallid bo‘lurkim (ya’ni tug‘iladikim), borcha yaxshiliq va yomonliq bu ikki nima zimnida mundarijdur».

Bundan ma’lum bo‘ladiki, ulug‘ mutafakkir hech ikkilanmasdan ichkilikbozlikni Xudo man etgani, barcha yomonliklar shu ichkilikdan kelib chiqishini ta’kidlab turibdi. Shunday so‘zlarni she’r qilib emas, asar deb emas, to‘g‘ridan-to‘g‘ri hukmdorga nasihat tarzida bitgan kishining o‘zi ichkilik tarafdori bo‘lishi, uni maqtashi mumkinmi?

Masalani shu tarzda juda aniq qilib qo‘ygan paytimizda beixtiyor shoirning ana shu mashhur g‘azali maqta’sida aytilgan fikr yodimizga tushadi.

Ana shunda bu parchadagi «boda» aslo o‘z ma’nosida emasligini tushunib olish kerak.

Adabiyotda islom ta’sirisiz ham dunyoviy ma’nodagi mastlik kayfiyatini tarannum etish, mayni ta’riflash bor edi. Tasavvuf adabiyoti shu shaklni saqlab qoldi. Ammo endi mayni Xudoga ishqning timsoli qilib oldi. Shuning uchun tasavvuf she’riyatida ham shaklan, ya’ni tashqi tarafdan aynan dunyoviy adabiyotdagidek may va mastlik tilga olinaveradi, mohiyatida esa ilohiy ishq ko‘zda tutiladi.

Boda kelgan uyga qayg‘u kelmasligining dunyoviy asosi bor: ichgan kishining, sun’iy ravishda bo‘lsa ham, kayfiyati ko‘tariladi, qayg‘usi, vaqtincha bo‘lsa ham, esdan chiqadi. Tasavvufiy ma’noda esa Yaratganning ishqi bilan kuyib-yonib yashayotgan kishining g‘am chekishiga o‘rin qolmaydi. Shuning uchun ham lirik qahramon yorining kelmaganiga, ochiqroq ifodalaganda, bu dunyoda Alloh vasliga yetolmayotganiga ko‘p ham g‘am chekavermay, Yaratgan zotni sevishini davom ettiraversin, shunda barcha kulfatlar bartaraf bo‘laveradi...

Shoirning may, sharob, boda, chog‘ir haddi a’losida ta’riflangan she’rlari shu qadar ko‘pki...

Bayt – asli oshiqona g‘azalning maqta’si. Lekin boda tilga olindimi, demak, g‘azalga rindonalik ruhi ham qo‘shildi.

Ulug‘ shoir asarlari mohiyatini tushunib olishga qiynalmaslik, xususan, so‘zlarning o‘z ma’nosi bilan ko‘chma, ya’ni badiiy ma’nosini tushunishda adashib ketmaslik uchun shoirning timsollar olamidan boxabarlik talab etiladi.

Demak, Navoiy asarlari mag‘zini chaqishda ilm juda kerak.

Bu shoirning o‘ta mashhur g‘azallaridan hisoblanadi. Hozirgacha ham qo‘shiq qilib kuylanadi. Ko‘p hofizlarimiz shu g‘azal ijrosida o‘z kuchini sinab ko‘radi. G‘azal mashhur «Munojot» kuyi bilan aytiladi. Kuyda haqiqiy yor, ya’ni Alloh vasliga yetolmaslik dard-u g‘ami, iztirobi aks etgan. Shuning uchun ham Abdulla Oripovning «Munojotni tinglab» she’ri:

Kuyi shunday bo‘lsa, g‘amning o‘ziga

Qanday chiday oldi ekan odamzod?! –

deya tugallanadi.

Bu jihatdan g‘azal mazmuni kuy ruhiga juda mos.