Muallif Ustoz Javohir Halilov t me/ustoz javohir halilov [phone]

, tadbirkorlik huquqi, 
soliq huquqi tarmog’i
kabilar. 
Bundan tashqari milliy huquq tarmoqlariga kirmaydigan xalqaro huquq tarmogʻi ham 
mavjud.
Xalqaro huquq tarmogʻi
xalqaro subyektlar, yaʼni davlatlar, xalqlar, millatlar va 
xalqaro tashkilotlar oʻrtasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan huquq tarmog’i 
hisoblanadi. 
Xalqaro huquq manbalari quyidagilar bo’lishi mumkin: xalqaro shartnomalar, kelishuvlar, 
bitimlar, deklaratsiyalar, billar, konvensiyalar, paktlar va shunga oʻxshash boshqa xalqaro-
huquqiy hujjatlar, shuningdek BMT tomonidan qabul qilingan boshqa hujjatlar ham boʻlishi 
mumkin. 

---

Muallif - Ustoz Javohir Halilov t.me/ustoz_javohir_halilov [phone] 
HUQUQ O’qitish Markazi IIV Akademiyasi va Yuridik Universitetga tayyorlov t.me/huquq_markazi 59 
Qonunchilik tizimi deganda, huquqning mazmuni va ichki tarkibiy tuzilishini 
rasmiylashtiruvchi, moddiylashtiruvchi normativ-huquqiy hujjatlar yigʻindisi tushuniladi. 
Qonunchilik tizimini turlicha tasniflash mumkin. Bular quyidagilar:
I. 
Qonunchilik tizimining gorizontal tuzilishi. Bunda qonunchilik tizimi sohalari 
boʻyicha tasniflanadi, yaʼni huquqiy tartibga solish predmeti boʻyicha tasniflanadi. Misol 
uchun, mehnat huquqiy munosabatlarni mehnat huquqiy normalari tartibga soladi; 
II. 
Qonunchilik tizimining vertikal tuzilishi.Bunda normativ huquqiy hujjatlar yuridik 
kuchiga ko’ra iyerarxik tarzda tizimlashtirishadi. Masalan, qonun hujjatlari va qonunosti 
hujjatlariga ajratish; 
III. 
Qonunchilik tizimining kompleks tuzilishi.Bunda huquqiy tartibga solish obyektining 
xususiyatiga koʻra huquqiy normalar tizimlashtiriladi. Masalan, transport, aloqa, sog’liqni 
saqlash, suv xo’jaligi, taʼlim kabi sohalardagi qonunchilikni tizimlashtirish. 
Huquq tizimidan kelib chiqqan holda qonunchilik tizimini ham tizimlashtirish mumkin. 
Masalan, huquq tizimi – huquq normasi, huquq instituti, huquq sohasidan tashkil topgani 
kabi qonunchilik tizimini ham – qonunchilik normasi, qonunchilik instituti va qonunchilik 
sohalarga ajratish mumkin. 
Qonunchilik va huquq tizimi o’rtasida bir necha farqlar mavjud. Bular quyidagilar:
 
huquq tizimining birinchi elementi huquq normasi bo’lsa, qonunchilik tizimining 
birinchi elementi modda bo’ladi yoki biror-bir normativ-huquqiy hujjatning qoidasi bo’ladi;
 
qonunchilik tizimi mazmuniga koʻra baʼzida huquq tizimidan kengroq boʻlishi 
mumkin;
 
huquq tarmoqlarining mazmuni bir xil boʻladi, qonunchilik tarmoqlari esa turli 
xarakterdagi munosabatlarni tartibga solishi mumkin. 
Normativ huquqiy hujjatlarni tizimlashtirish deganda, amaldagi normativ-huquqiy 
hujjatlarni tartibga solish va ularni mantiqiy umumlashtirish tushuniladi 
Huquqshunoslikda tizimlashtirishning ikkita turi mavjud. Bular quyidagilar:
I. 
Kodekslashtirish; 
II. 
Inkorparatsiya. 
Kodekslashtirish deganda, amaldagi qonunchilik normalarini har tomonlama qayta ishlab 
va zarur boʻlsa unga jiddiy oʻzgartirishlar kiritish orqali yangi kompleks tizimlashtirilgan 
normativ-huquqiy hujjat– kodeks qabul qilish tushuniladi. Demak, kodekslashtirishda 
normativ-huquqiy hujjatlar shunchaki birlashtirmaydi balki bir turdagi ijtimoiy 
munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar mantiqiy birlashtirilib yangi kodeks 
vujudga keladi
Kodeks bu – muayyan huquq sohasidagi eng asosiy va ustuvor normalarni ifoda etuvchi va 
oʻzida mujassamlashtiruvchi tizimlashtirilgan qonun hujjati hisoblanadi. 
Agar qonun va kodeks bir vaqtning oʻzida bitta munosabatni tartibga solsa, bunda kodeks 
yuridik kuchi va tartibga solish imkoniyati jihatidan ustunlik qiladi 
Kodeksdan tashqari ham kodekslashtirishgan boshqa hujjatlar ham bor. Bular ustav va nizom 
hisoblanadi 

---

Muallif - Ustoz Javohir Halilov t.me/ustoz_javohir_halilov [phone] 
HUQUQ O’qitish Markazi IIV Akademiyasi va Yuridik Universitetga tayyorlov t.me/huquq_markazi 60 
Ustav - boshqaruvning u yoki bu sohasidagi muayyan organ tashkilot yoki muassasa 
faoliyatini tartibga soluvchi huquqiy normalarni oʻzida aks ettirgan kodekslashtirilgan 
huquqiy hujjat hisoblanadi. Masalan, Qurolli kuchlar intizomi ustavi. 
Nizom -muayyan davlat tuzilmalarining yoki jamoat birlashmalarining tashkil etilishi tartibi, 
tuzilishi, vazifasi, funksiyalari, vakolatlarini belgilovchi kodekslashtirilgan hujjat 
hisoblanadi. Nizomlar huquq ijodkorligi organlari yoki vakolatli mansabdor shaxs 
tomonidan tasdiqlanadi. Masalan, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti administratsiyasi 
to’g’risidagi nizom prezident tomonidan, Oliy Majlis palatalarning qoʻmitalari to’g’risidagi 
nizomni Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Senat palatasi tomonidan tasdiqlangan. 
Inkorparatsiya deganda, amaldagi normativ-huquqiy hujjatlarning mazmuniga hech 
qanday oʻzgartirish kiritmasdan ularni alifbo boʻyicha, xronologik tartibda, mavzu bo’yicha 
yoki boshqa bir tarzda tizimlashtirish tushuniladi. 
Kodekslashtirishning inkorparatsiyadan farqli jihatlari quyidagilar: 
Kodekslashtirish qonun chiqaruvchi organ yoki boshqa bir vakolatli organ va 
mansabdor shaxs tomonidan amalga oshiriladi. Inkorparatsiyani esa istalgan shaxs amalga 
oshirishi mumkin; 
Kodekslashtirish natijasida yangi normativ huquqiy hujjat yaratiladi va normativ-
huquqiy hujjatlarning mazmuniga oʻzgartirish kiritiladi. Inkorparatsiyada esa yangi 
normativ-huquqiy hujjat yaratilmaydi hamda normativ-huquqiy hujjatning mazmuni ham 
oʻzgartirilmaydi. 
Inkorporatsiyaning uchta turi mavjud. Bular:
1.Rasmiy inkorporatsiya.Bunda normativ huquqiy hujjatlar ularni chiqargan organ 
tomonidan to’plam yoki majmua shaklida tizimlashtiriladi. Masalan, Oliy Majlis 
axborotnomasi; 
2.Norasmiy inkorporatsiya. Bunda normativ huquqiy hujjatlar maxsus vakolatli 
bo’lmagan shaxslar tashkilotlar tomonidan to’plam yoki majmua shaklida tizimlashtiriladi; 
3.Ofitsioz inkorporatsiya. Bunda normativ huquqiy hujjatlar ularni tizimlashtirish 
vakolatiga ega boʻlgan idoralar tomonidan to’plam yoki majmua shaklida tizimlashtiriladi. 
Masalan, Adliya vazirligi qonunlarni to’plam holda chop etadi. 
Qonunlar majmui bu – qonun hujjatlarini toʻplab, ularni qatʼiy tartibda mavzuli 
tizimlashtirish tushuniladi. Bu inkorporatsiyaning eng yuqori koʻrinishi hisoblanadi. 
Konsolidatsiya qilish deganda, normativ-huquqiy hujjatlarni jamlash tushuniladi. 
Konsolidatsiya qilish tizimlashtirishning dastlabki bosqichi hisoblanadi, yaʼni normativ-
huquqiy hujjatlar birinchi jamlanib keyin tizimlashtiriladi. 
Normativ-huquqiy hujjatning tili va uslubi deganda, normativ huquqiy hujjat gramatik 
qoidalariga qattiq rioya etilgan holda sof adabiy tilda yozilishi zarurligi tushuniladi. 
Yuridik texnika deganda, normativ-huquqiy hujjatlarni aniq tushunarli va samarali 
boʻlishini taʼminlash maqsadida ularni ishlab chiqish, rasmiylashtirish va tizimlashtirishning 
qoidalari, usullari, vositalari majmui tushuniladi. 

---

Muallif - Ustoz Javohir Halilov t.me/ustoz_javohir_halilov [phone] 
HUQUQ O’qitish Markazi IIV Akademiyasi va Yuridik Universitetga tayyorlov t.me/huquq_markazi 61 
Fransuz olimi Sharl Lui Monteskye yuridik texnikaning quyidagi qoidalari bo’lishi 
kerak deb aytgan: 
 
Qonun aniq va sodda boʻlishi kerak va dabdabadan xoli boʻlishi kerak; 
 
Har xil talqin etiladigan tushunchalarni ishlatmaslik kerak; 
 
Real masalalarni tartibga solishi kerak hamda mavxumlikdan qochish kerak; 
 
Qonunlarda mantiqiy mashqlar bo’lmasligi kerak; 
 
Qonunda istisnolar, cheklashlar, eslatmalar koʻp boʻlmasligi kerak; 
 
Qonun amaliyot uchun zarur boʻlishi kerak. 
Normativ-huquqiy hujjatlarga qoʻyiladigan eng asosiy talablar quyidagilar: 
 
Bir ijtimoiy munosabatni toʻliq tartibga solishi kerak; 
 
Qoidalar aniq boʻlishi kerak hamda mavxum bo’lmasligi kerak; 
 
Qoidalar oʻrtasida aloqadorlik bo’lishi kerak; 
 
Qoidalarda ziddiyat boʻlmasligi kerak; 
 
Qoidani iloji boricha ixcham bayon etish kerak, lekin tushunarsiz ham boʻlib 
qolmasligi kerak; 
 
Muvaqqat va doimiy normalar aniq ajratilgan boʻlishi kerak;
 
Hujjatning tili sodda va aniq boʻlishi kerak;
 
Normativ-huquqiy hujjat yagona mazmunga ega bitta tartibga solish predmetiga ega 
boʻlishi kerak;
 
Ayni bir masalani tartibga soladigan bir nechta hujjatning qabul qilinmasligi kerak;
 
Huquq ijodkorligi faoliyatida ushbu texnik usullaridan bir xilda foydalanish kerak. 
Huquqiy tizim 
Huquqiy tizim tushunchasi yuridik fanga XX asrning soʻnggi choragida kirib kelgan. 
Huquqiy tizim huquq tizimi bilan bir xil tushuncha emas, ular mutlaq farqli 
tushunchalar hisoblanadi.Huquqiy tizim juda keng tushuncha hisoblanib, hattoki, huquq 
tizimini ham o’z ichiga oladi. 
Huquqiy tizim deganda, muayyan mamlakatdagi, davlatdagi huquqiy hodisalar, 
vositalar, jarayonlar, prinsiplar, institutlar, muassasalar, huquq ijodkorligi, huquqni qoʻllash, 
huquqiy amaliyot, huquqiy ong, huquqiy madaniyat va barcha huquqiy tushunchalarning 
o’zaro mantiqiy bog’liq holdagi ifodasi tushuniladi. 
Huquqiy tizim muayyan mamlakat va davlat miqyosda amal qiladi,
yaʼni huquqiy tizim 
tushunchasini 
bir 
davlatdagi 
huquqiy 
voqealikka 
nisbatan 
qo’llash 
maqsadga 
muvofiq.Masalan: 
Oʻzbekiston 
respublikasining 
huquqiy 
tizimi, 
Qozogʻiston 
respublikasining huquqiy tizimi, Fransiya davlatining huquqiy tizimi va h.k. 
Huquqiy tizim turli yoʻnalishlardagi tuzilmalarni qamrab oladi, yaʼni huquqiy tizimning 
tarkibini turli xususiyatdagi elementlar tashkil etadi. 
Huquqiy tizimning tarkibiy elementlarini quyidagi guruhlarga ajratamiz: 

---

Muallif - Ustoz Javohir Halilov t.me/ustoz_javohir_halilov [phone] 
HUQUQ O’qitish Markazi IIV Akademiyasi va Yuridik Universitetga tayyorlov t.me/huquq_markazi 62 
I. Normativ xususiyatga ega boʻlgan tarkibiy elementlar (rasmiylashtiruvchi). Bular huquq 
normasi, huquq tizimi, huquq prinsiplari, huquq manbalari, normativ huquqiy hujjatlar; 
II. Harakat va muayyan jarayon orqali ifodalanadigan tarkibi elementlar (sotsiologik, 
ijtimoiy).Bular: huquq ijodkorligi, huquqni amalga oshirish, huquqni qoʻllash, huquqiy 
munosabatlar; 
III. Gʻoyaviy-mafkuraviy mazmunga bo’lgan tarkibiy elementlar (falsafiy). Bular: huquqiy 
ong, huquqiy madaniyat, huquqiy tafakkur, huquqiy mafkura, huquqiy ruhiyat, huquqiy 
tartibot, qonuniylik muhiti; 
IV.Tashkiliy-institutsional 
tarkibiy 
elementlar. 
Bular: 
huquq 
ijodkorligi 
bilan 
shugʻullanuvchi yuridik muassasalar, huquqni qoʻllash jarayoni bilan shugʻullanuvchi 
yuridik muassasalar, huquqiy faoliyat bilan shugʻullanadigan davlat organlari, huquqni 
muhofaza qiluvchi organlar va hakozo. 
Huquqiy islohot 
deganda, jamiyat huquqiy tizimini isloh qilish, yaʼni uni demokratik 
yangilash va umumeʼtirof etilgan (umumiy, maxsus va h.k) prinsiplar asosida 
takomillashtirish tushuniladi. 
!Lotin tilida "reforma" soʻzi oʻzgartirish, tuzatish, isloh qilish, qayta tashkil etish, 
yangilash degan maʼnolarni anglatadi. 
Huquqiy tizimning tarkibiy elementlarini inobatga olgan holda, huquqiy islohotlarning 
quyidagi asosiy yoʻnalishlarini ajratib koʻrsatish mumkin: 
I. Huquqiy tizimni liberallashtirish (erkinlashtirish), yaʼni ushbu yoʻnalishda huquqqa 
erkinlikni taʼminlash vositasi sifatida qaratiladi. Huquq adolat, erkinlik va tenglik, mulkiy 
mustaqillik hamda mulk daxlsizligini taʼminlashi kerak. Bunga erishish uchun quyidagi 
masalalar hal etilishi lozim: 
