Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi
Download 1.48 Mb. Pdf ko'rish
|
Psixologiya va sport psixologiyasi (o`quv qo`llanma) (3)
|
Motivlar - bu ma‘lum ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq motivlar. Xuddi shu
ehtiyoj asosida turli faoliyat turlari uchun motivlar shakllanishi mumkin. Motiv shaxsni o‗z oldiga vazifa qo‗yishga, maqsadni aniqlashga undaydi, u ma‘lum sharoitlarda taqdim etilganda, motivatsiya talablariga javob beradigan va uning ehtiyojlarini qondiradigan ob‘ektni yaratish yoki olishga qaratilgan harakatni talab qiladi. Shuning uchun motivatsiya - bu insonning faolligini belgilaydigan energiya zaryadining bir turi. Motiv - bu harakatning ichki motivi, ehtiyojni qondirish istagi. Motivatsiya nafaqat xatti-harakatni rag‘batlantiradi, uni boshqaradi va tashkil qiladi, balki, birinchi navbatda, faoliyatning o‗ziga shaxsiy ma‘no va ahamiyat beradi. Motivlar bolaning haqiqiy hayotida shakllanadi. Hayotning birligi shaxsning motivatsion sohasining birligiga mos keladi, shuning uchun motivlar bir-biriga bog‘liq bo‗lmagan, bir-biriga bog‘liq bo‗lmagan chiziqlar bo‗ylab rivojlana olmaydi. Binobarin, biz o‗quvchi motivlarini hayotning rivojlanishi, bolaning hayotiy munosabatlari va rag‘batlarining o‗zgarishi bilan bog‘liq holda tarbiyalash haqida ketmoqda. Faqat bu holatda, bola oldiga qo‗yilgan maqsad va vazifalar juda aniq, eng muhimi, haqiqiy bo‗ladi. Rivojlanayotganlarning barqarorligini oshirishni ta‘kidlash muhimdir yoshga qarab motivatsion tuzilma bolaning xulq-atvori va rivojlanishida dominant motivlarning rolini oshiradi. Hayot jarayonida bola o‗zining xulq-atvori va faoliyatining ma‘lum motivlarini rivojlantiradi va barqaror bo‗ladi, ularning tabiati, birinchi navbatda, uni belgilaydi. Bolaning tarjimai holi, uning ijtimoiy muhiti va uni tarbiyalash usullari. Xulq-atvorning barqaror dominant motivlari etakchi rol o‗ynaydi va shu bilan boshqa motivlarni o‗zlariga bo‗ysundiradi. Ierarxik motivatsion sohaning tuzilishi o‗zining eng rivojlangan shaklida muayyan axloqiy qadriyatlarni - g‘oyalar, tushunchalar, xatti-harakatlarning asosiy motivlariga aylangan g‘oyalarni o‗zlashtirishni o‗z ichiga oladi. Kichik maktab o‗quvchilarida motivatsion sohani shakllantirish xususiyatlarini o‗rganish, Borisova O.A. Agar kattalar bu niyatni shakllantirishda ishtirok etsa, dastlab vazifani bajarish niyati paydo bo‗ladi, degan xulosaga keldi. Asta-sekin, 7-10 yoshda bolalarda niyatni mustaqil shakllantirish qobiliyati rivojlanadi, bu barqaror xarakterga ega bo‗lib, tobora ko‗proq faoliyatni amalga oshirishga unday boshlaydi. Shu bilan birga, motivatsiyaning eng qimmatli elementi bolaning yoki o‗quvchining manfaatlaridir. Insonning ma‘lum bir mavzuga diqqat markazida bo‗lgan qiziqish uning o‗zi uchun ma‘lum bir ahamiyatga ega va hissiy jozibadorlikka ega bo‗lgan ob‘ektga tanlangan munosabatini aks ettiradi. Faoliyat jarayonida manfaatlarning roli nihoyatda katta. Subyektiv jihatdan qiziqishlar bilish jarayonini egallaydigan ijobiy emotsional ohangda, ob‘ektni chuqurroq bilishga intilishda topiladi. Qiziqishlarning shakllanishi uchun ko‗pincha situatsion xarakterga ega bo‗lgan manfaatlar shakllanishining dastlabki bosqichi muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, konstruktiv xarakterdagi qiziqishni saqlash va yanada rivojlantirishga qaratilgan pedagogik faoliyat alohida ahamiyatga ega. Bunday qiziqish qobiliyatlar uchun ma‘lum shartlarning mavjudligi bilan ham, o‗quvchilarni rag‘batlantirish, ijobiy munosabat va rag‘batlantirish bilan ham qo‗llab-quvvatlanadi. Barqaror va konstruktiv qiziqishning paydo bo‗lishi uchun o‗quvchining ish maqsadi aniq va tushunarli bo‗lishi kerak, shunda bolalar nima uchun va qaerga ketayotganini, qanday natijaga erishish kerakligini bilishlari kerak. Ishning maqsadlari ham uzoq, ham yaqin bo‗lishi mumkin. Uzoq maqsadlarni yaqinroq, erishish osonroq bo‗lgan maqsadlarga ajratish tavsiya etiladi. Agar ishning bevosita maqsadi qiziq bo‗lmasa, katta energiya sarfi bilan bog‘liq bo‗lsa, uni bolani qiziqtiradigan bilvosita maqsadlar bilan bog‘lash kerak. Faoliyatdagi muvaffaqiyat qiziqishni shakllantirish va saqlashda katta ahamiyatga ega. Bu ishda qoniqish keltiradigan hamma narsaga qiziqish uyg‘otadi va saqlaydi. Qiziqishni saqlab qolish uchun ish va dam olishning to‗g‘ri kombinatsiyasi kerak. Har qanday ish, hatto eng qiziqarlisi ham, charchatadi. Charchoqni va yoqimsiz charchoq tuyg‘usini engish uchun ishning tabiati va usullarini almashtirish foydalidir. Bolalarda o‗qishga bo‗lgan qiziqishning paydo bo‗lishi va qo‗llab- quvvatlanishi uchun o‗qituvchining o‗zi maktab o‗quvchilarining ta‘lim va tarbiya faoliyatiga munosabati katta ahamiyatga ega. Agar o‗qituvchi o‗z ishiga chinakam ijodkorlik, ilhom va ishtiyoqni olib kirsa, u bu bilan bolalarni o‗ziga jalb qiladi, lekin agar o‗qituvchi o‗z ishiga rasmiy munosabatda bo‗lsa, unda o‗quvchilarning ta‘lim ishlariga qiziqishini kutish mumkin emas. Butun jamoa, guruh o‗rtasida o‗rganishga qiziqish uyg‘otish kerak. Agar butun guruh umumiy kognitiv manfaatlar bilan yashasa, individual talabani o‗rganishga qiziqtirish osonroq bo‗ladi. Ijodkorlikning yakuniy mahsulini yaratishdagi mashaqqatli mehnat muqarrar ravishda tushkunlik va umidsizlik davrlariga olib keladi. Shu sababli, barqaror qiziqishning motivatsion sohasi ijodkorlikdagi salbiy daqiqalarni va paydo bo‗ladigan to‗siqlarni engib o‗tish uchun juda muhimdir. Ijobiy his-tuyg‘ular bilan mustahkamlanmagan impulslar ta‘limotni rag‘batlantira olmaydi yoki uzoq muddatda muayyan xatti-harakatni davom ettira olmaydi. Charchoqlik yoki salbiy his-tuyg‘ularning paydo bo‗lishi paytida yuzaga keladigan befarqlik nafaqat undovni kuchaytiradi, balki undov holatini zaiflashtiradi yoki butunlay bostiradi. Binobarin, qiziqishlarning barqarorligi qobiliyat, qobiliyat va iroda bilan bir qatorda, muayyan faoliyat sohasida yanada samaraliroq, yuqori darajadagi takomillashtirishning zarur shartlaridan biridir. Kichik maktab o‗quvchilarida qiziqishlarning rivojlanish dinamikasini o‗rganadigan ko‗plab mualliflar buni bosqichma-bosqich deb tavsiflaydilar. Dastlab, 7-8 yoshdagi bolalarning qiziqishlari beqaror va yomon farqlanadi. 9-10 yoshda, mustaqillik roli ortib borishi bilan bolalarda aqliy faollikning oshishi bilan ta‘lim ishlarida ijodkorlik bilan bevosita bog‘liq bo‗lgan narsalar qiziqa boshlaydi. Ammo bu yoshdagi qiziqishlar odatda faoliyatning eng oson sohalarida namoyon bo‗ladi va ular etarlicha chuqur emas. Ko‗pincha individual harakatlarni amalga oshirish jarayoniga yo‗naltirilganlik bilan bog‘liq qiziqishlar mavjud va engil ishlarga moyillik ham saqlanib qoladi. Yosh talabalarning qiziqishlari, qoida tariqasida, o‗yin-kulgiga bog‘liq. O‗yin daqiqalari bilan darslarni, bolalarga hissiy jihatdan taqdim etilgan o‗quv materiali ustunligi bilan mashg‘ulotlarni jalb qiling. Shu bilan birga, muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi va jazodan qochish, tarbiyaviy ishning engilroq turlariga intilish o‗rtasidagi bog‘liqlik mustahkamlanadi.10 yoshgacha bo‗lgan bolalar ochiq havoda o‗ynashga qiziqishadi. O‗yin faoliyati jarayonida individual musobaqalar va raqobatbardosh xarakterdagi vazifalar ustunlik qiladi. 11 yoshdan 14 yoshgacha bo‗lgan maktab o‗quvchilari allaqachon o‗zlarining xohishlariga ko‗ra kasb tanlashlari mumkin va shu bilan mustaqillikka bo‗lgan ehtiyojini, kognitiv ehtiyojlarini va boshqalarni qondiradilar. Shu bilan birga, o‗qish va sportdagi muvaffaqiyat asosan o‗zini o‗zi tasdiqlash vositasidir. 15 yoshdan 16 yoshgacha bo‗lgan davrda ehtiyojlar mazmunan har xil bo‗lib, ko‗p jihatdan qiz va o‗g‘il bolalar tarbiyalanadigan oilaning hayotini, ularni o‗rab turgan jamiyatni tashkil etishga bog‘liq. Bu asrning jismoniy va sport kamolotiga bo‗lgan ehtiyoji katta bo‗lib, u shaxsning katta kuchini talab qiladigan jismoniy faollik orqali amalga oshiriladi. Ko‗pgina sport psixologlari ta‘kidlaganidek, jismoniy madaniyatga bo‗lgan qiziqish birinchi navbatda kenglik bilan tavsiflanadi - ko‗plab sport turlari va shundan keyingina uning chuqurligi, ya‘ni muayyan sport turiga alohida qiziqishning namoyon bo‗lishi. Bir qator mutaxassislar ta‘kidlaganidek, o‗qituvchi o‗z ishini jismoniy madaniyatni targ‘ib qilish va targ‘ib qilish, o‗quvchilarning jismoniy madaniyatga qiziqishining o‗ziga xos sabablarini hisobga olgan holda, umuman olganda o‗z faniga qiziqishni shakllantirishga qaratilgan bo‗lishi kerak. Odatda maktab o‗quvchilari turli xil dasturiy materiallarga turlicha qiziqish bildiradilar. Pastki sinflarda o‗g‘il bolalar sportni, qizlar esa ochiq havoda o‗ynashni afzal ko‗radi. Dasturning boshqa barcha turlari talabalarga kamroq yoqadi. Jismoniy mashqlar maqsadi mavjud bo‗lsa, jismoniy madaniyatga qiziqish ko‗proq darajada saqlanib qoladi. Maqsadni uzoq vaqt davomida saqlab qolish uchun jismoniy tarbiya o‗qituvchisi yoki murabbiyining vazifasi maktab o‗quvchilarida maqsad tuyg‘usini shakllantirishdir. Uzoqdagi maqsadga erishish istagi, agar maqsad talaba uchun ahamiyatli bo‗lsa, uning motivlari va manfaatlariga javob bersa va u tomonidan erishish mumkin deb hisoblangan taqdirdagina paydo bo‗ladi. Download 1.48 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|