Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

VII. TRENER VA JISMONIY TARBIYA O‘QITUVCHILARINI
PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK FAOLIYATINING QIYMATLI-SEMANTIK 
JIHATLARI 
Ushbu bob talabalarni psixologik-pedagogik faoliyatning qiymat-semantik 
jihatlarini amalga oshirishga undaydi. Unda taniqli olim V.Franklning biologik-
psixologik o‗lchovga ―tayangan holda‖ shaxsning semantik o‗lchovi haqidagi 
fikrini konkret mazmun bilan to‗ldirishga harakat qildik. Muhim nuqta - bu 
psixologik-pedagogik faoliyatga nisbatan samarali pozitsiyani ochiq, ijodiy vazifa 
sifatida ajratib ko‗rsatish va tushunishdir, bunda o‗qituvchining o‗zi o‗z 
qadriyatlari va maqsadlarini ongli ravishda tanlashi, kasbiy yuksaklikka erishish 
uchun resurslarni mustaqil ravishda topishi kerak. mukammallik. O‗qituvchining 
kasbiy faoliyatida psixologik to‗siqlar va stereotiplarga alohida e‘tibor beriladi. 
Psixologlar shaxsiy ma‘no kasbiy faoliyatni tanlash va muvaffaqiyatini 
aniqlashga ko‗proq qodir ekanligini aniqladilar. O‗qituvchining o‗z-o‗zini anglashi 
va o‗zini o‗zi anglashi, agar ma‘lum darajadagi shaxsiy ma‘no mavjud bo‗lsa, 
mumkin bo‗ladi. Agar biz A.A.Brudniy tomonidan berilgan ma‘no ta‘rifidan 
foydalansak, unga ko‗ra ma‘no "voqelikni o‗zgartirishi mumkin bo‗lgan ongdagi 
voqelikning aksi" bo‗lsa, u holda o‗qituvchining kasbiy o‗zini o‗zi belgilashi 
uchun shaxsiy ma‘noning ma‘nosini aniqlash kerak bo‗ladi. 
Seminarni amalga oshirish jarayonida kelajakdagi o‗qituvchining kasbiy 
faoliyati yo‗nalishini o‗rganish uchun sharoitlar yaratiladi, ikkinchisi faoliyatning 
motivatsion va semantik tuzilishi bo‗lib, u o‗z navbatida faoliyat dasturini, 
kelajakdagi harakatlar va operatsiyalarga munosabatini o‗z ichiga oladi. , va hayot 
rejasi. Hayotiy rejaning bir qismi sifatida maqsadlarning ikki turi ajralib turadi: 
ideal (yakuniy) va haqiqiy (o‗ziga xos). Yakuniy maqsadlar - bu qadriyatlar 
sifatida tushuniladigan ideallar - bu maqsadlar barqaror. Haqiqiy maqsadlar aniqlik 
va erishish bilan ajralib turadi, ular muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlikka qarab 
o‗zgarishi mumkin. Shunday qilib, hayot va kasbiy rejalarning qadriyatlar bilan 
bog‘liqligi aniqlanadi. 

---

Qadriyatlar, o‗z navbatida, hayot va kasbiy faoliyatning mazmuni haqidagi 
g‘oyalar bilan bog‘liq. Qadriyatlar bo‗lajak o‗qituvchining shaxsiyatini 
shakllantirish jarayonida etakchi rol o‗ynaydi, chunki ular asosida kelajak timsoli 
yaratiladi. 
Kasbiy ta‘limning dastlabki bosqichlaridayoq savol tug‘iladi: o‗quvchilar 
orasida kasbning qanday imidji shakllangan (yoki rivojlanmoqda) va kelajakda u 
qanday o‗zgaradi? Shuning uchun ham biz seminarning birinchi bo‗limida bo‗lajak 
o‗qituvchilarning g‘oyalari va tajribalarida o‗qituvchi kasbining qiyofasini 
belgilashga to‗xtalamiz. 
"Kasbning qiyofasi" tushunchasi ma‘lum masalalarni hal qilishda argument 
sifatida ishlatiladi, ammo tadqiqotchilar unga aniq ma‘nodan yiroqdirlar. An‘anaga 
ko‗ra, "tasvir" tushunchasi o‗zi va inson mavjud bo‗lgan dunyo (bu holda, kasblar 
dunyosi) haqidagi barcha to‗plangan bilimlar sifatida ta‘riflanadi. ―Tasvir‖ 
tushunchasi ―vakillik‖ tushunchasi bilan chambarchas bog‘liq. Kasb qiyofasi - bu 
insonning tanlagan kasbi va unga bo‗lgan munosabati haqidagi tasavvuridir. 
Inson qayerda va kim tomonidan ishlashini, undan nima talab qilinishini 
tasavvur qilganda o‗z o‗rnini topdi, deyishimiz mumkin. Agar inson o‗zining 
kasbiy hayotida nima qilishini, qanday funktsiyalarni bajarishini bilsa, unda 
kasbning ma‘lum bir imidjini shakllantirgan deb taxmin qilish mumkin. 
Kasbning ma‘lum bir qiyofasi, o‗z kasbiy faoliyati tasviri asosida o‗qituvchi 
o‗z kasbiy kelajagini rejalashtirishi mumkin. Bu, o‗z navbatida, kasbiy 
umidlarning tabiatiga, hissiy jozibadorligiga va professional niyatlarning 
barqarorligiga ta‘sir qiladi. 
Asosiy vazifalardan birini hal qilish - "neytral ma‘no" ni sub‘ektiv muhim 
ma‘noga aylantirish, o‗qituvchi birgalikdagi faoliyat jarayonida shaxsiy ma‘no 
nuqtai nazaridan kasbga ijobiy munosabatni shakllantiradi. Shunga ko‗ra, bo‗lajak 
o‗qituvchining shaxsiy va kasbiy rivojlanishining eng muhim sharti qo‗shma 
faoliyat qadriyatlarini o‗z qadriyatlariga, ijtimoiy ma‘nolarni pedagogik faoliyat 
ma‘nolariga aylantirishdir. 

---

I.V.Abakumovaning fikricha, bilish subyekti ma‘nosining namoyon bo‗lishi 
to‗rt bosqichdan o‗tadi. Bularga quyidagilar kiradi: ―semantik tanlov (semantik 
farqlanish)‖; "ma‘noni (tushunishni) ochish"; "ma‘noning (hodisaning) amalga 
oshirilishi"; ―tajriba (semantik iz)‖ (Abakumova I.V., 1989). 
Pedagogik faoliyatning mazmun-mohiyati tushunchasini ko‗rish uchun 
maktab, pedagogik jamoa faoliyati doirasidan chiqib, hayotiy dunyo va 
munosabatlar tushunchalariga murojaat qilish zarur edi. Kasb-hunarni egallashning 
ma‘nosi - bu sub‘ektning hayotiy idroki kontekstida o‗zlashtirilgan tizimli sifat. 
Subyektning olam bilan munosabatlari makoniga kirib borish ma‘no va qadriyat 
tushunchalarining ichki va tashqi ta‘sir va intellekt ziddiyatlarini yengib o‗tuvchi 
yangi uslubiy maqomini ochish imkonini beradi. 
Murakkab zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda o‗z-o‗zini rivojlantirish 
va ijodiy o‗zini o‗zi anglash uchun pedagogik hamjamiyatning har bir a‘zosi 
kasbiy tajribani tushunish, qayta ko‗rib chiqish va o‗zgartirish qobiliyatiga muhtoj. 
Buning uchun u stereotiplardan, ijtimoiy naqshlardan tashqariga chiqish va o‗z 
yechimini topishi kerak, ya‘ni. mavzu pozitsiyasini egallash. Psixologik-pedagogik 
faoliyat qadriyatlarini o‗rganishda o‗qituvchining kasbga va o‗ziga bo‗lgan faol, 
o‗zgartiruvchi munosabatini ajratib ko‗rsatish kerak. 
Refleksiya an‘anaviy ravishda o‗z-o‗zini anglash mexanizmi hisoblanadi. 
Aynan u insonga o‗zining noyob hayoti va kasbiy yo‗lining yaratuvchisi bo‗lishiga 
imkon beradi. Shunday qilib, psixologik-pedagogik faoliyatni rivojlantirish uchun 
aks ettirishning muhim roli namoyon bo‗ladi. Ushbu faoliyatni o‗rganishning 
o‗ziga xos xususiyati refleks-innovatsion jihatni ajratishdir, bu sub‘ekt tomonidan 
uning ongi, faoliyati, muloqoti mazmunini tushunish, qayta ko‗rib chiqish, 
o‗zgartirish, ya‘ni. ularning xulq-atvori pedagogik jarayonga yaxlit munosabat 
sifatida. 
O‗qituvchi uchun ijobiy shaxsiy ma‘noga ega bo‗lgan kasbiy faoliyat yangi 
motivatsiyalarni, u uchun muhim bo‗lgan maqsadlarni, uning faoliyati asoslari va 
natijalarini shakllantiradi. Salbiy shaxsiy ma‘no sub‘ektning o‗z maqsadiga 
erishishiga va, demak, kasbiy faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirishga 

---

to‗sqinlik qiladi. Kasbiy faoliyatning eng yaxlit shaxsiy ma‘nosi kasbiy faoliyat 
natijasining ijobiy shaxsiy ma‘nosi va sub‘ektning o‗ziga nisbatan ijobiy 
munosabati muvofiqlashtirilgan holda shakllanadi. 
Psixologik va pedagogik faoliyatda ustuvorlik ijodkorlik qadriyatlariga 
tegishli. 
Psixologik-pedagogik 
faoliyatning 
ma‘nosi 
birinchi 
navbatda 
o‗qituvchining o‗ziga yuklangan vazifalardan tashqari nima qilishi, shaxs sifatida 
o‗z ishiga nima olib kelishi bilan bog‘liq. Ijodkorlik qadriyatlari pedagogik 
jarayonning har bir ishtirokchisi uchun eng tabiiy va muhim hisoblanadi. Ijodiy 
o‗zini o‗zi anglash - bu bo‗lajak o‗qituvchiga o‗z ijodiy qobiliyatlarini 
rivojlantirish imkoniyatini beradigan maxsus akseologik kategoriya bo‗lib, shu 
bilan o‗z hayotida erkinlik, mas‘uliyat va yaratilish imkoniyatlarining alohida 
sohalarini ta‘kidlaydi. 
Psixologik-pedagogik faoliyatda ma‘noni ochish - bu o‗qituvchining kasbiy 
harakatlariga uning haqiqiy ehtiyojlari kontekstida ma‘no beradigan motivlarni 
anglash. O‗qituvchi kasbiy mahoratni muvaffaqiyatli egallashi, ba‘zi qobiliyatlarini 
namoyon qilishi va shu bilan birga o‗z kasbiga salbiy munosabatda bo‗lishi 
mumkin. Shu munosabat bilan, motivatsiyaning etarli emasligi amalga 
oshirilayotgan faoliyatning tuzilishi va samaradorligiga ta‘sir qilishi mumkin. 
Psixologik va pedagogik faoliyat nafaqat ma‘lum diapazondagi muammolarni hal 
qilish qobiliyati bilan, balki har qanday tashqi nazoratdan tashqari muammolarni 
izlash va hal qilish uchun motivatsion tayyorlikning mavjudligi bilan ham bog‘liq. 
Motivatsion tayyorlik, kasbiy faoliyatdagi istiqbollar va qiyinchiliklarga 
moyillik muammosi o‗qituvchilarni tayyorlashda asosiy muammolardan biridir, 
chunki faqat faoliyat maqsadlariga mos keladigan motivatsiya ushbu faoliyatning 
uyg‘un amalga oshirilishini, shaxsning o‗zini o‗zi ochishini ta‘minlaydi. o‗qituvchi 
va uning shaxsiy ma‘noga ega bo‗lishi. Seminarni amalga oshirish jarayonida biz 
o‗qituvchining kasbiy faoliyatidagi psixologik to‗siqlar va stereotiplarga alohida 
e‘tibor qaratdik. 
Faoliyatning ko‗p qirrali motivatsiyasi haqidagi taniqli qoida o‗qituvchini 
tayyorlashda amalda e‘tiborga olinmaydi, bu uning ishining keyingi 

---

samaradorligini pasaytiradi. Faoliyatni rag‘batlantirish muammosi o‗qituvchi 
tomonidan boshqa turdagi kasbiy faoliyatning adekvat shaxsiy ma‘nosini topish 
muammosi sifatida ko‗rib chiqilishi kerak. Motivlarning nomuvofiqligi natijasida 
yuzaga keladigan o‗qituvchining noqulayligi mehnatning shaxsiy o‗zini o‗zi 
rivojlantirish elementidan, ijodiy salohiyatdan mahrum bo‗lishiga va mustaqil 
shaxsiy qadriyatdan daromad olish vositasiga aylanishiga olib keladi. Shunday 
qilib, motivatsion komponent psixologik-pedagogik faoliyat tarkibida aniq 
namoyon bo‗ladi. 
Motivlar ko‗pincha bo‗lajak o‗qituvchi tomonidan haqiqatda amalga 
oshirilmaganligi sababli, motiv-maqsadga aylangan ongli motivlar bundan 
mustasno, taniqli psixolog A.N.ning fikriga ko‗ra, uning motivatsiyasi qanday 
harakatlardan qurilgan, bu holda qanday vositalar qo‗llaniladi. 
Demak, motivlarni anglash o‗qituvchi shaxsining semantik tuzilishini 
rivojlantirishning asosidir. Biroq, D.A.Leontiev ta‘kidlaganidek, ular sub‘ektning 
dunyo bilan munosabatlarining ob‘ektiv tizimida yuzaga keladigan qarama-
qarshiliklar shaxsni u yoki bu darajada tubdan semantik qayta qurishni talab 
qilmaguncha, bu rivojlanishni ta‘minlashi mumkin. Pedagogik jamoa a‘zolarining 
o‗zaro ta‘siri semantik qayta qurishga olib kelishi mumkin. Dialog vaziyatida 
ma‘noni qurish stereotiplarning yo‗q qilinishiga va yangi ma‘nolarning qurilishiga 
olib kelishi mumkin. Har bir insonga xos bo‗lgan o‗z yaxlitligini saqlashga inertial 
moyillik psixologik to‗siq bo‗lib xizmat qiladi. Muloqot uchun ochiqlik bo‗lajak 
o‗qituvchining muhitining ahamiyati bilan belgilanadi va uning xulq-atvoridagi 
o‗zgarishlar bu ahamiyatning mezoni bo‗lib xizmat qilishi mumkin. 
Kasbiy faoliyatda shaxsiy ma‘noni rivojlantirish shartlaridan biri san‘at 
insonga ta‘sir qiladigan vaziyatlarni yaratish edi. Bunda o‗qituvchining har qanday 
badiiy idrok vositalari (badiiy matn, san‘at asarlari, musiqa va boshqalar) bilan 
o‗zaro ta‘siri (to‗qnashuvi) konteksti bilan tanishtiramiz. Masalan, D.A.Leontyev 
badiiy idrok jarayonlarini semantik jarayonlar dinamikasi kontekstida ko‗rib 
chiqishning uchta nazariy asosini belgilaydi. Birinchidan, ichki o‗zgarishlardan 
iborat bo‗lgan va "badiiy tajriba" atamasi bilan belgilanadigan ma‘lum bir ichki 

---

ong ishiga ehtiyoj. Ikkinchidan, badiiy asar mazmuni orqali shaxsiy ma‘nolarni 
egallash. Uchinchidan, badiiy faoliyat muallif (o‗qituvchi) va o‗quvchilar, ota-
onalar, o‗qituvchilar o‗rtasidagi badiiy asar vositachiligidagi muloqot shaklidir. 
Demak, qo‗yilgan muammoning vazifalaridan biri o‗qituvchi shaxsini 
tushunish, o‗qituvchilik kasbining mazmunini anglashdan iborat.