O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva
Download 5.6 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3.1. Singish
|
3.1-rasm. STMA qisqartmasi tanadagi kimyoviy moddalarning to‘rt asosiy
toksikinetik jarayoni nazoratini ifodalaydi: singish, tarqalish, metabolizm va ajralish. 56 3.1. Singish STMA qisqartmasidagi «S» tanaga kimyoviy moddalarning singishi jarayonini, ya’ni tana ichiga to‘qima to‘siqlari orqali kimyoviy moddalarning surilish jarayonini anglatadi. Zaharli moddaning singishi bir qator anatomik joylarda sodir bo‘ladi, biroq kundalik hayot davomida uch anatomik joy, ayniqsa, zaharli moddalarning singishida muhim rol o‘ynaydi (3.2-rasm). 3.2-rasm. Toksik moddalar asosan uch yo‘l orqali organizmga kirib boradi, o‘pka orqali nafas olib, havodagi zarralar va zaharli moddalarni yutish orqali, oshqozon- ichak yo‘liga og‘iz boshlig‘i orqali oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish orqali va teriga toksik moddalarning singishi orqali. Kasbiy kimyoviy moddalar ta’sirida o‘pka orqali nafas olish va teri orqali singish muhim ahamiyat kasb etadi, dori vositalarida va mahsulotlarga qoshiladigan komponentlarda esa og‘iz boshlig‘i ahamiyatga ega. Kimyoviy moddalar, gazlar va havodagi kichik zarrachalar (masalan, tutun) uchun o‘pka tomonidan nafas olishda o‘pka muhim rol o‘ynaydi. O‘pka nafas olish yo‘li orqali kasbga oid kimyoviy moddalar tanaga singib kiradi; Odatda, bir ishchi navbatdagi 8 soat ish kuni davomida havo orqali 10 kub havo yutadi. O‘pka to‘qimasining biologik tuzilishi qonning tez oksidlanishiga olib keladi, o‘pkada 57 anatomik to‘siqlar mavjud emasligi bois havodagi kimyoviy moddalar va zarralar organizmga tez singib boradi. Bundan farqli ravishda teri himoya qatlamiga ega bo‘lib, kimyoviy moddalarning surilishiga to‘sqinlik qiladi. Teri orqali tanaga singib kirib ichki organlarga salbiy ta’sir etuvchi kimyoviy moddalar ayniqsa ish joylarida shakllanadi, ya’ni ishchilar ma’lum bir sohada muntazam ravishda ma’lum bir kimyoviy moddalarga ishlov berishlari alohida ahamiyatga ega (masalan, muntazam ravishda bo‘yoqchilar va rassomlar purkagichlar yordamida bo‘yoq vositalaridan foydalanishi). Bunday ishchilar tez-tez (masalan bug‘lar va havodagi moddalardan) nafas oladilar, oziq-ovqat manbalaridan va suv orqali ham zararli moddalar ular organizmiga kirib boradi, teriga zararli moddalarning sachrashi yoki to‘kilish holatlari ro‘y berib turishi mumkin. Zaharlanish terining ochiq yerlariga kimyoviy moddalar sachrashi yoki to‘kilishi, ayrim hollarda barmoq va kaft orqali ehtiyotsiz harakat qilinishi orqali ham sodir bo‘ladi. Bu turdagi zaharlanish ko‘pincha qishloq-ho‘jalik ishlari bilan band bo‘lgan va doimiy ravishda pestitsidlar bilan ish olib boruvchi kishilarda uchraydi. Sezilarli ravishda teri orqali zaharlanish mevali daraxtlar va o‘simlik- larga, uzumzorlarga kimyoviy moddalar sepilganda va himoya tarzida yuz, qo‘l kremlari va losyonlari surtilganda sodir bo‘ladi. So‘nggi o‘n yilliklarda farmatsevtika sanoati va ilmiy izlanish muassasalari hodimlarining say’i harakatlari tufayli bir qator tadqiqot ishlari olib borilib, dori vositalarining oshqozon-ichak yo‘li orqali singishi borasida ko‘plab ma’lumotlarga ega bo‘lindi. Tadqiqot ishlari natijasida zaharli moddalar yuqori oshqozon-ichak trakti orqali singishi aniqlandi. Yuqori oshqozon-ichak yo‘llari muhim qon oqimi kanali bilan ham bog‘liq. 10 O‘pka, oshqozon-ichak va teri orqali zaharlanishga qo‘shimcha tarzda zahar- lanish qon tomirlari va burun, quloq va ko‘zga dori vositalari yuborilganda ham sodir bo‘lishi ta’kidlanishi lozim. Singib kirgan kimyoviy moddalar sifatlari. Toksikokinetika aslida inson 10 Smith DA, et al. Pharmacokinetics and metobolism in drug design. Weinheim: Wiley-VCH; 2012. 58 tanasidagi suyuqlik bilan to‘la bir qator membrana to‘siqlarini o‘rganadi. 11 Membrana to‘siqlar nafaqat hujayralarni va to‘qimalarni o‘rab turuvchi fosfolipid bi-qatlamlarni, shuningdek, mitohondri kabi ichki hujayra bo‘limlarni, endoplazmik qatqorin va Golgi apparatini ham o‘z ichiga oladi. Membrana bi- qatlami ichida fosfolipidlar shunday joylashganki unda qutbiy ionlashgan bosh suvli bo‘lim tomonga yo‘naltirilgan, gidrokarbon dum esa gidrofob yadro tomon yo‘nalgan. Bunday biologik jihatlar bir necha fizik omillar orqali kimyoviy moddalar bilan singishga tayyorligini nazorat qiladi (3.3-rasm). Hajm. Molekula hajmi yoki vazni uning tanaga singishiga katta ta’sir etadi. Yaxhi singigan kimyoviy moddalar odatda unchalik katta hajmda bo‘lmaydi. Molekula tashuvchi oqim uchun substrat hisoblanadi. Molekula biologik ta’sir va zaharli hujayra ichidagi atrof-muhit uchun substrat hisoblanadi. Molekula membranaga kirishga kattalik qiladi. Molekula lipid membranasiga kirishda gidrofil bo‘ladi. Molekula lipid membranasiga kirganda hajm muvozanati, lipofillik va iyonlashuvga ega bo‘ladi. Kichik molekulalar suv to‘la kanallar orqali to‘qimalarga kirib boradi. Singib kirishni oldindan bashorat etish.Zaharlanishni baholashda membrana ksenobiotiklarni singib kirishini oldindan aytib bera olish qobiliyati juda muhim. Bu ayniqsa dorining og‘iz orqali singi-shida muhim, chunki, dori-darmon bilan ish olib boruvchi kimyogarlar membranalarni singib kirishini bashorat qila oladigan vositalari keng ko‘lamda ishlab chiqdi. LogP. Kimyoviy moddalarning fizik va kimyoviy xususiyatlari “moy-suv” yoki “oktanol tarqalish koeffisiyenti-suv” yordamida baholanadi. Qisqacha aytganda, qiziqish uyg‘otayotgan moddani teng hajmda suv bilan to‘ldirilgan suvli idishga solinadi, idishda suv va suvga aralashmaydigan organik suyuqlik ya’ni n-oktanol yoki biotik lipid yoki o‘simlik yog‘i ham bo‘ladi. Idishni mahkam berkitib yuqorida qayd etilgan moddalar aralashib ketgunga qadar qattiq chayqatiladi. Organik eruvchi modda suvchalik zich bo‘lmaganligi bois yuqoriga 11 Birkett DJ. Pharmakokinetiks made easy. Deakin: Australian Preskriber; 2009. 59 ko‘tarilib yuza qatlamni hosil qiladi (rasm 3.4). Ikki qatlamdagi zaharli moddalar aralashmasi – tarqalish koeffitsenti kimyoviy moddalarning qanday yo‘l bilan biologik membrana bo‘ylab singishini ko‘rsatib beradi. Bu qiymat odatda 10 logorifm asosida namoyon bo‘ladi (ya’ni LogP). Download 5.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|