O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

2.Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar 
Insoniyat taraqqiyoti turlisha ijtimoiy­iqtisodiy tizimlar doirasida keshadi, ularning 
o‗rtasida: albatta, muhim farqlar bor. Turli tizimlar tahlil etilganda, ularni farqlantiruvshi 
mezonlar asos qilib olinadi, bular ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasi, mulkiy 
munosabatlarning xarakteri, xo‗jalik­iqtisodiy aloqalar mazmuni, xalq iste‘moli darajasi, 
sinfiy belgilar va r. k. Tizimlar turli nazariyalarda har xil mezon asosida tabaqalashtiriladi. 
Marksizm nazariyasida mulkiy­sinf mezonlar asos qilinib, tizimlar formatsiya deb qaraladi. 
Marksizm ta‘limotiga ko‗ra besh formatsiya mavjud: ibtidoiy­jamoa tuzumi, quldorlik, 
feodalizm, kapitalizm va nihoyat kommunizm. 

---

24 
Asrimizning 60­yillarida marksizmni almashtira oladigan ta‘limot sifatida «rivojlanish 
bosqishlari» nazariyasi paydo bo‗ldi. Mazkur nazariya tizimlarni tahlil etishda ishlab 
chiqaruvchi kuchlarning yetuklik darajasini mezon qilib oladi. Bu nazariya mualliflari 
jamiyatni ikki tipga bo‗lishadi: an‘anaviy jamiyat, industrial jamiyat. Shunga monand 
ravishda iqtisodiy rivojlanishning olti bosqishi ajratiladi: traditsion jamiyat, o‗tkinshi jamiyat, 
industrial jamiyatga o‗tish, industrial jamiyat, ommaviy iste‘mol jamiyati, yangi turmush 
sifati bor jamiyat. 
Mulkiy jihatdan qaraganda 
ijtimoiy­iqtisodiy tizimlarni ikki toifaga ajratish mumkin. 
Monostruktuhali
(bir 
tarkibli) 
tizimlar. 
Bu 
tizimlarning asosiy belgisi bir mulk 
shaklining hukumron bo‗lishidir. Bu 
yerdagi mulkiy monopoliya xususiy 
mulk 
yoki 
davlat 
mulkining 
hukumronligi bilan ajhalib turadi. 
YAkka mulkka tayangan iqtisod 
monotizim yoki monoiqtisodiyot 
bo‗ladi. 
Turli­tuman mulk shakllariga tayangan, ayrim mulk 
shaklining 
ustivorligini 
inkor 
etuvchi 
ijtimoiy­iqtisodiy tizimlar. Ularni politizm, ularga xos 
iqtisodni poliqtisodiyot deyish mumkin. Bunday 
tizimda mulkiy muvozanat hosil bo‗ladi, hamma mulk 
shakllari rivojlanish sharoiti bir xil bo‗ladi. U har 
qanday monopoliyani inkor etadi. Poliiqtisodiyot 
mazmunan aralash iqtisodiyotdir. Monoiqtisodiy tizim 
tarixan 
muqarhar 
bo‗lganidek, 
uning 
o‗rniga 
poliiiqtisodiy tizimning kelishi ham zaruratdir.