Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti magistratura boʻlimi qoʻlyozma huquqida uoʻK

Hududlar kesimida aksiyadorlik jamiyatlari soni va ular tomonidan chiqarilgan qimmatli qogʻozlar toʻgʻrisida ma’lumot¹⁰

№	Hududlar	Aksiyadorlik jamiyatlari soni, (dona hisobida)						Chiqarilgan qimmatli qogʻozlar hajmi (mlrd. soʻm hisobida)
		09.12.2016 holatiga		14.06.2019 holatiga		Farqi		09.12.2016 holatiga		14.06.2019 holatiga		Farqi
1	Qoraqalpogʻiston Respublikasi	22		20		-2		71,3		84,8		13,5
2	Andijon	43		38		-5		662,9		732,9		70,0
3	Buxoro	38		36		-2		124,1		210,7		86,6
4	Jizzax	18		17		-1		307,6		313,7		6,1
5	Qashqadaryo	47		41		-6		181,5		318,8		137,3
6	Navoiy	22		20		-2		834,4		2 185,5		1 351,1
7	Namangan	29		24		-5		151,8		134,8		-17,0
8	Samarqand	32		30		-2		90,9		105,8		14,9
9	Surxondaryo	23		21		-2		54,4		78,3		23,9
10	Sirdaryo	17		16		-1		173,2		188,6		15,4
11	Toshkent vil.	50		48		-2		1 109,1		1 105,1		-4,0
12	Fargʻona	46		43		-3		443,1		682,9		239,8
13	Xorazm	29		27		-2		79,9		135,8		55,9
14	Toshkent sh.	244		224		-20		25 540,9		62 978,7		37 437,8
AMI			660		605		-55		29 825,1		69 256,4		39431,3

5. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2016 yil 10 fevraldagi “Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Aksiyadorlik jamiyatlariga xorijiy investorlarni jalb qilish borasidagi qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida” 2015 yil 21 dekabrdagi PQ-2454-sonli qarorini amalga oshirish chora-tadbirlari haqida”gi 33-sonli Qarori.

2016 yil 23 sentyabr holatiga respublikamizda faoliyat koʻrsatayotgan aksiyadorlik jamiyatlari soni 675 ta boʻlib, ular tomonidan chiqarilgan qimmatli qogʻozlar hajmi 29759,6 milliard soʻmni tashkil etmoqda. Keltirilgan ikkala koʻrsatkichning hududlar kesimidagi miqdorlari esa quyidagicha (3.1-jadval).
3.1-jadval ma’lumotlaridan koʻrinib turibdiki, hududlar kesimida eng koʻp aksiyadorlik jamiyatlari Toshkent shahrida joylashgan boʻlib, 2016 yilda 244 ta boʻlgan boʻlsa, 2019 yilga kelib 224 tani tashkil etgan. Toshkent shahrida faoliyat yuritayotganlar aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan 2016 yilda 25540,9 mlrd soʻmlik, 2019 yilda esa 62 978.7 mlrd soʻmlik qimmatli qogʻozlar chiqarilganligini ta’kidlashimiz mumkin. Sirdaryo viloyatida esa eng kam 2016 yilda 17 ta va 2019 yilga kelib 16 tani tashkil etgan. Ular tomonidan chiqarilgan qimmatli qog’ozlar esa 2019 yilda 2016 yilga nisbatan 15,4 milliart somdan oshgan. Bundan koʻrinadiki, Aksiyadorlik jamiyatlari soni mazkur yillar davomida kamaygan.
Toshkent shahridagi aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan chiqarilgan qimmatli qogʻozlar hajmi aksiyadorlik jamiyatlari soniga nisbatan boshqa hududlarga qaraganda keskin yuqoriligini koʻrsatib turibdi. Boshqa hududlarda esa bu koʻrsatkich afsuski keskin pastligini ta’kidlashimiz lozim. Fikrimizcha, mintaqalar iqtisodiy taraqqiyotini yanada jadallashtirish maqsadida aksiyadorlik jamiyatlari hududiy joylashuviga ham e’tibor qaratish maqsadga muvofiq. Mazkur tavsiyamizni amaliyotga joriy etish mahalliy byudjetlarning soliqli tushumlari ortishiga, bandlik darajasi va aholi daromadlari oʻsishiga, umumiy holda hududlar iqtisodiy taraqqiyotiga xizmat qiladi, deb hisoblaymiz.
Aksiyadorlik jamiyatlariga xorijiy investor va menejerlarni keng jalb etish, korporativ boshqaruvda, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlashda, sifatli, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etish hamda uni tashqi bozorlarga olib chiqishda ularning faol ishtirok etishlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, shuningdek aksiyadorlik jamiyatlarining ustav kapitallarida davlat aktivlari va ulushlarini qisqartirish hisobidan iqtisodiyotda davlatning ishtirokini tubdan kamaytirish maqsadida qabul qilingan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 21 dekabrdagi 2454-sonli “Aksiyadorlik jamiyatlariga xorijiy investorlarni jalb qilish borasidagi qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi Qaroriga asosan 2016 yil 1 iyulidan boshlab aksiyadorlik jamiyatlari ustav kapitalida xorijiy investorlarning ulushi 15 foizdan kam boʻlmasligi, lekin bunda strategik mahsulotlar ishlab chiqarish va birlamchi qayta ishlash sohasida faoliyat yuritayotgan aksiyadorlik jamiyatlari, shuningdek tabiiy monopoliya sub’ektlari va Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan roʻyxatlar boʻyicha narxi boshqariladigan ijtimoiy ahamiyatga ega tovarlar va xizmatlarni etkazib beruvchilar mustasno ekanligi belgilab qoʻyilgan edi. Mazkur qaror talablari asosida 2016 yil 23 sentyabrga qadar respublikamizda faoliyat yuritayotgan 37 ta aksiyadorlik jamiyatida ustav kapitalining 15 foizi yoki undan yuqori ulush xorijiy investorlarga sotilgan.
Rossiya Federatsiyasidagi investorlar mamlakatimizda faoliyat koʻrsatayotgan sakkizta aksiyadorlik jamiyati ustav kapitaliga investitsiya kiritganligini koʻrishimiz mumkin. Shuningdek, Buyuk Britaniya investorlari tomonidan beshta, AQSh va Hindistonlik investorlar tomonidan esa toʻrttadan aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalidagi 15 foiz yoki undan yuqori ulushni sotib olishgan.
Bizga ma’lumki, Oʻzbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisida”gi Qonunida aksiyalar nominal qiymati boʻyicha minimal cheraga belgilanmagan. Aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalari nominal bahosi tahlil qilinganda 20 ta aksiyadorlik jamiyatida bir soʻmlik, shuningdek “Universal sugʻurta” aksiyadorlik sugʻurta kompaniyasida bir tiyinlik aksiya muomalaga chiqarilganligini koʻrishimiz mumkin. Aksiyadorlik jamiyatlariga xorijiy investorlarni jalb qilish masalasi qoʻyilgan vaqtda aksiya nominal bahosining bunday pastligi taklif jarayonida ma’lum bir muammolarni yuzaga keltiradi. Chunki bir soʻmlik yoki bir tiyinlik aksiyani xorijiy investorlarga erkin almashtiriladigan valyutada taklif qilish oʻziga xos qiyinchilik tugʻdiradi. Keyin keltirilayotgan nominal bahodagi aksiya boʻyicha dividend miqdori haqida soʻz yuritish yana bir oʻziga xos jihat. Aynan shundan kelib chiqqan holda aksiya nominal bahosi boʻyicha minimal miqdorni qat’iy belgilash lozim, deb hisoblaymiz.
Mamlakatimizda faoliyat koʻrsatayotgan birorta ham aksiyadorlik jamiyati tomonidan aksiyalarni xalqaro fond birjalarida birlamchi ochiq joylashtirish operatsiyalari (qisqacha IPO – Initial public offering) hanuzgacha amalga oshirilmagan. IPO emitent tomonidan aksiyalarni bozorda birlamchi ochiq obuna usulida joylashtirish boʻlib, bu jarayon davomida ular investorlarning keng doirasiga kirib boradilar va fond birjasida erkin savdoni amalga oshiradilar. Boshqacha qilib aytganda IPO deganda emitent kompaniyaning aksiyalarini ochiq bozorda birinchi marta sotuvga chiqarishi tushuniladi. Shu yoʻl bilan kompaniya «yopiq»dan «ochiq»ga oʻzgaradi, ya’ni shu kompaniya aksiyalariga qiziqib qolgan investorlar ularni fond birjasida erkin sotib olishlari mumkin. Kompaniya qimmatli qogʻozlarining birjada muomalaga chiqishi natijasida ularni erkin savdo-sotiq predmeti boʻlishiga, likvidliligi oshishiga va ularning bozor bahosining maksimal oʻsishiga olib keladi. IPO yordamida kompaniyada joriy xarajatlarni qoplashga va yirik loyihalarni amalga oshirish uchun uzoq muddatli tashqi moliyaviy resurslarni jalb qilish imkoni tugʻiladi. IPO uchun talab qilinadigan jarayonlar va ularning amalga oshirilishi kompaniyaning shaffofligini oshiradi va uning moliyaviy holatini ob’ektiv baholash imkonini beradi. Aynan mazkur amaliyot xalqaro tajribada aksiyajorlik jamiyatlariga xorijiy kapital jalb qilishning eng keng tarqalgan usuli hisoblanadi.
Fikrimizcha, respublikamizdagi aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarini xalqaro fond birjalariga ochiq joylashtirish amaliyotini tashkil etishda listing talablaridan biri hisoblangan dastlabki toʻlovlar va har yillik toʻlovlar darajasini hisobga olish lozim. Chunki bunday toʻlovlarning amalga oshirilishi aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy holatiga jiddiy ta’sir koʻrsatmasligi talab etiladi. Xalqaro etakchi fond birjalarining IPO boʻyicha talablariga mamlakatimizda faoliyat koʻrsatayotgan aksiyadorlik jamiyatlarining toʻliq javob bera olmasligidan kelib chiqqan holda mintaqaviy fond birjalarini rivojlantirish yoki talablari nisbatan qulayroq boʻlgan fond birjalariga aksiyalarni joylashtirish boʻyicha strategik moliyaviy rejalar mamlakat miqyosida qabul qilinishi va amalga oshirilishi maqsadga muvofiq.
Bizga ma’lumki, aksiyadorlik jamiyatlari investitsion jozibadorligini ta’minlashdagi eng muhim masalalardan biri axborotlar shaffofligi masalasidir. Shundan kelib chiqqan holda barcha aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy hisobotlari asosida faoliyat koʻrsatuvchi alohida reyting agentligini tashkil etish maqsadga muvofiq. Bunda reyting agentligi faoliyati aynan aksiyadorlik jamiyatlariga qoʻshimcha investitsiyalar jalb qilish maqsadida moliyaviy hisobotlar asosida alohida koʻrsatkichlar, xususan moliyaviy barqarorlik va umumiy daromadlilik koʻrsatkichlari, aksiyalar daromadlilik darajasi hamda boshqa koʻrsatkichlarni e’lon qilib borishga qaratilishi lozim.
Rivojlangan davlatlar qimmatli qogʻozlar bozorida aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati koʻlami va yoʻnalishi kengayib borayotganligi hamda yangicha tus olayotganligi natijasida fond bozori rivojlanishida aksiyadorlik jamiyatlarining dividend siyosatlari muhim rol oʻynamoqda. Bugungi kunda aksariyat emitentlarning dividend siyosati faoliyatdagi kapitalni oshirish, uni korxona aylanmasida saqlashga emas, balki iste’mol (mohiyatan kompaniya aktivlarining bir qismini dividendlar koʻrinishida yoʻqotish)ga yoʻnaltirilmoqda. Ushbu holat korxonaning iqtisodiy rivojlanishini susaytirish va ularning raqobatbardoshligi hamda chet el investorlarining qiziqishlarini pasaytirish xususiyatiga ega.
Shuni ta’kidlash lozimki, qimmatli qogʻozlar bozori endigina rivojlanish bosqichida boʻlgan, aksiyalarning likvidlilik darajasi yuqori boʻlmagan, bozordagi oldi-sotdilar doimiy emas, balki tasodifiy koʻrinish hosil qilgan mamlakatlar uchun (Oʻzbekiston bundan mustasno emas), aksiyalar bahosining shakllanishi bosh omili bu toʻlangan dividendlarning miqdoridir (dividend qanchalik yuqori boʻlsa, aksiyalar qiymati ham yuqori boʻladi). Iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida korxonalarni modernizatsiyalashni moliyalashtirish uchun ularda olib borilayotgan dividend siyosatini foydaning asosiy qismini iste’molga (dividend toʻlashga) emas, balki rivojlanishga yoʻnaltirish tomon burish lozim. Aks holda korxonalarning moliyaviy holati yomonlashib, aksiyalarning likvidliligi tushishi va bu oʻz navbatida qimmatli qogʻozlar bozori va umuman iqtisodiyotning rivojlanishiga salbiy ta’sir qilishi mumkin.
Dividend siyosatiga ta’sir qiluvchi eng muhim potentsial omillardan yana biri bu – dividendlarning axborot berish xarakteridaligidan iborat. Tashqi investorlar kompaniya tomonidan dividendlar miqdori oshirilishini ijobiy holat deb qaraydilar va bunday holatda dividend miqdorining oshirilishi aksiya narxining oshishiga olib keladi. Va aksincha, dividend miqdorining kamaytirilishi investorlar tomonidan salbiy holat deb baholanishi hamda aksiya kursining pasayishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham kompaniya rahbariyati dividend miqdorini oʻzgartirishga juda ham ehtiyotkorona yondashadilar. Toʻlanadigan dividendning eng kam miqdori kompaniya ustavida belgilab qoʻyilishi mumkin. Masalan, OAO "Lukoyl" ning “Dividend siyosati toʻgʻrisida”gi Nizomda toʻlanadigan dividend miqdori sof foydaning 15% idan kam boʻlmasligi belgilab qoʻyilgan.
Respublikamiz qonunchiligiga koʻra jamiyat faoliyati foyda bilan yakunlanganda toʻlanadigan dividend miqdori aksiyadorlar umumiy yigʻilishida belgilanadi. Oʻzbekistondagi korxonalarning dividend siyosati tadqiq etilganda ayrim korxonalarning ancha yuqori dividend toʻlashlari ma’lum boʻldi. 2012 yil holatiga Oʻzbekistonda ba’zi aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan toʻlangan dividend miqdorlari tahlili koʻrsatadiki, dividendlar nominalga nisbatan 6-7% ni tashkil etgan. Ammo, ayrim korxonalarda, xususan, Buxoroneftegazavtonakl OAJ tomonidan toʻlangan dividend miqdori har bir aksiya nominal qiymatiga nisbatan 20%ni, Buxoroneftegazparmalash OAJda 222,2%ni, Muborakpaxtatozalash OAJ da 67,5% ni tashkil etgan.¹¹
2013 yilda engil va oziq-ovqat sanoatining 82 ta korxonalarida oʻtkazilgan soʻrovnoma natijalarining koʻrsatishicha, milliy aksiyadorlik kompaniyalari foyda mavjud boʻlganida katta miqdordagi dividendlarni toʻlashga harakat qiladilar. Aksiyadorlarning umumiy yigʻilishi tomonidan toʻlash uchun e’lon qilingan dividendlar miqdori odatda sof foydaning 30-40% ini tashkil etadi. Alohida tarmoqlarning ayrim korxonalarida nominalga nisbatan ularning miqdori 300% dan ham ortishi mumkin.¹² Ushbu holat bir jihatdan ijobiy koʻrinsada, ammo xorij tajribasidan kelib chiqqan holda foydaning asosiy qismi reinvestitsiyaga yoʻnaltirilsa maqsadga muvofiq boʻlar edi.
Shunga muvofiq dividend siyosati, daromadni boshqarish siyosatining bir qismi boʻlib, aksiyadorlik jamiyati bahosini maksimallashtirish va uning strategik rivojlanishi uchun moliyaviy bazani ta’minlash maqsadida, iste’mol qilingan va reinvestitsiyalangan foyda oʻrtasidagi ulushni optimallashtirishga asoslanadi. Dividend siyosatini tanlashda shunga e’tibor berish kerakki, «aksiyaning kursi dividend miqdoriga toʻgʻri proportsional va kapital qoʻyilmalarning foiz stavkasiga teskari proportsional» qoidasi amalda ba’zi vaziyatlarda toʻgʻri kelmaydi. Aksiyadorlar dividend toʻlovining pasayishi yoki umuman berilmasligi hamda sof foydaning qaysi yoʻnalishlarga taqsimlanishi, korporatsiyaning rivojlanishi haqida toʻgʻri va toʻliq axborotga ega boʻlsalar aksiyalarni dividend toʻlovlarisiz yuqori baholashlari ham mumkin.
Masalan, AQShdagi kompaniyalarning dividend toʻlash siyosati tahlil etilganda tahlil natijalari koʻrsatganki, ochiq shakldagi kompaniyalarning beshtadan bittasi dividend toʻlaydi. Qolgan kompaniyalarning ba’zilari oldingi davrda dividend toʻlaganlar, faqat keyinchalik ular uchun qiyin davr boshlangan va naqd pulni iqtisod qilishga majbur boʻlganlar. Qolgan dividend toʻlamaydigan kompaniyalar esa asosan rivojlanib, oʻsib boruvchi kompaniyalar hisoblanadi. Qizigʻi shundaki, ushbu kompaniyalarning orasida Maykrosoft, Kisko va San Mikrosistems kabi mashhur va boshqa mayda kompaniyalar ham bor. Ushbu kompaniyalarning dividend toʻlamasligining asosiy sababi tez rivojlanishi, hamda hali toʻliq rentabellikka chiqmaganligi boʻlgan. Bu kompaniyalarning investorlari ertami-kechmi kompaniyaning daromadlilikka chiqishiga va dividend toʻlash imkoniyati yaxshilanishiga ishonganlar.¹³
Gʻarb moliyachilarining fikricha, qat’iy ishlaydigan korporatsiyalarda dividend toʻlovlari ulushi 30-40%dan yuqori boʻlmasligi, sof foydaning qolgan qismi esa (60-70%i) rivojlanish maqsadlariga sarflanishi kerak.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, ideal moliyaviy muhitda dividend siyosatining qanday yuritilishi ahamiyatsiz koʻrinsada, lekin real hayotda kompaniya rahbariyati tomonidan dividend siyosatining toʻgʻri tanlanishi aksiyadorlar moddiy barqarorligiga bevosita ta’sir koʻrsatadi.