O'zbekiston respublikasi profi universitety

ta'sir 
ko'rsatadi. 
Bunday 
guruhning 
ayrim 
a'zolari 
ma'naviy-axloqiy 
qadriyatlarning tashuvchisi bo'lib hisoblanadi. Agar guruhning barcha hayotiy 
faoliyati shaxsda ijobiy sifatlarni namoyon qilishga undasa, guruh munosabati 
shaxsda o'zini-o'zi to'g'ri baholashiga mos kelsa, imkon bersa, bularning barchasi 
guruhning shaxsga ko'rsatadigan ijobiy ta'siri bo'ladi. 
Ijtimoiylashgan shaxsda ijtimoiy nazoratning interiorizatsiyasi (lot. 
interior - ichki, tashqidan ichkiga o'tish) ro'y beradi. Agar ijtimoiy me'yorlar odam 
tomonidan ixtiyoriy qabul qilinsa, unda uning erkini chegaralovchi to'siq 
bo'lmaydi. Faqat, o'zining ijtimoiy majburiyatini bajonidil bajaradigan, o'zini 
ijtimoiy ro'yobga chiqara olayotganligidan qoniquvchi odamgina - haqiqiy ozod 
kishidir. 
Totalitar 
rejimlar 
odam 
xulqini 
unifikatsiya 
qilishga, 
uni 
shablonlashtirishga intiladi. Bunday sharoitlarda ijtimoiy nazorat o'ta keskin bo'lib 
qoladi va repressiv usullar bilan amalga oshiriladi. Odamlarning bunday 
sharoitlarda uzoq vaqt qolib ketishi psixik buzilishlarga (deformatsiyalarga) olib 
keladi.
Odamlar yuqoridan qat'iy belgilab berilgan sharoitlarda yashashga odatlanib 
qoladilar, ularda mustaqil fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish qobiliyati keskin 
pasayadi. Odam, o'ziga-o'zi xo'jayin bo'la olmay qolar ekan, erkin xulq texnikasini 
ham unitadi. Odamlar ma'lum vaqtga berilgan (“paykovoy”) turmush tarziga 
ko'nikib qoladilar. Ularning yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga moslashishi 
qiyinlashadi, eski g'oyaviy stereotiplarning sinishi keskin hissiy salbiy holatlarni 
yuzaga keltiradi. Bu borada, E.Fromm “Totalitarizm yoki fikrlash erkinligini 
bo'g'ish shaxsni har qanday yovuzlik va jallodliklarni tinchgina kuzatib 
turaveradigan ishtirokchisiga aylantirib qo'yadi”
1
- deb yozgan edi. Yoki 
Respublikamizning birinchi Prezidenti Islom Karimov qayd etib o'tganidek, 
“Mashhur faylasuflardan biri ana shu hayotiy haqiqatni chuqur tahlil etib, quyidagi 
haqqoniy fikrlarni bayon qilgan: “Dushmanlardan qo'rqma – nari borsa, ular seni 
o'ldirishlari mumkin. Do'stlardan qo'rqma – nari borsa, ular senga xiyonat qilishi 
mumkin. Befarq odamlardan qo'rq – ular seni o'ldirmaydi ham, sotmaydi ham, 
faqat ularning jim va beparvo qarab turishi tufayli yer yuzida xiyonat va qotilliklar 
sodir bo'laveradi”
2
. 
Jamiyatda to'satdan yuzaga kelgan g'oyaviy-me'yoriy vakuum shaxsning 
yangi hayotiy faoliyat sharoitlarida o'zini-o'zi boshqarish qobiliyatini keskin 
pasaytiradi. Lekin, vaqt o'tishi bilan yangilangan jamiyatda so'zsiz shaxsning yangi 
ijtimoiy tipi shakllanadi. Hayot yana o'zini-o'zi boshqarishning tabiiy o'zaniga 
kiradi. Hayot hamma narsani o'z o'rniga qo'yadi. 
1
Фромм Э. Искусство любить. - М., 1990. - С.62. 
2
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: “Маънавият”, 2008. – Б. 124. 

---

210 
Ijtimoiy 
tartibga keltirilgan 
muhit inson xulqini tashkil qiladi. 
Tashkillashtirilmagan ijtimoiy jamoalarda individ xulqi keskin buziladi.