O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi abdulla avloniy nomidagi xalq ta’limi muammolarini

 
Адабиётлар: 
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 29 апрелдаги “Ўзбекистон 
Республикаси халқ таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини 
тасдиқлаш тўғрисида”ги ПФ-5712-сон Фармони. // Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий 
базаси, 29.04.2019 й.
2. 2019 йил 13 майдаги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 
“Мактабгача, умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар ва мактабдан ташқари давлат таълим 
муассасалари педагог кадрларини аттестациядан ўтказиш тартиби тўғрисидаги низомни 
тасдиқлаш ҳақида” ги 392-сон қарори. 
3. Кузмина Н.В., Михалевская Г.И. Оценка профессионалной деятелности учителей // 
Акмеологические проблемы подготовки преподавателей: сборн. науч. трудов. Вып. 1. – М.; 
Шуя: Исслед. центр проблем качества подготовки специалистов, 1998. – С. 42–56.
4. Smith B.L., Beason L., Graham B.D., Strader R.A. Examining Applicants for Admission 
and Completion of an Online Teacher Certification Program // Educational Technology & Society. 
– 2009. – 12 (1). – P. 214–229.
5. Zuzovsky Ruth. Teachers’ qualifications and their impact on student achievement // IERI 
Monograph Series: Issues and Methodologies in Large-Scale Assessments. –October 2009.– P. 37.
 

---

- 119 - 
O‘QUVCHILARNI BAHOLASHNING ROLI, AHAMIYATI
VA UNING MAQSADI 
Abdullayev Farrux Rustam o‘g‘li – A.Avloniy nomidagi ilmiy-tadqiqot instituti 
tayanch doktoranti 
Narziyev Zohid Shomurodovich – Respublika ta’lim markazi metodisti. 
 
Annotatsiya: Mazkur maqolada baholash tushunchasi, baholash jarayoni, 
baholashga nisbatan yondashuvlar, baholashning maqsadi va uning ta’lim 
jarayonidagi roli, baholashda Blum taksonomiyasidan foydalanish, baholashning 
ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati ochib berilgan. 
Baholash bugungi ta’lim tizimining asosiy va ajralmas qismidir. Baholash 
o‘quvchining shaxsiy rivojlanish tizimi va o‘zlashtirish trayektoriyasini aniqlash, 
oldingi va keyingi o‘quv natijalarini taqqoslash uchun xizmat qiladi.
Baholash – ta’lim jarayoning ma’lum bosqichida o‘quv maqsadlariga 
erishilganlik darajasini oldindan belgilangan mezonlar asosida o‘lchash, natijalarni 
aniqlash va tahlil etishdan iborat jarayondir. Baholash natijasida chiqariladigan 
xulosalar o‘quvchi, o‘qituvchi, ta’lim yo‘nalishi, ta’lim muassasasi, ta’lim dasturi 
yoki butun boshli bir ta’lim tizimining faoliyatiga baho berish uchun ishlatiladi.
Bugungi kunda baholash yo‘nalishida juda ko‘p turli xil tashkilotlar va 
baholashda turli xil yondashuvlar mavjud, ba’zan baholashning asl maqsadini anglab 
yetish qiyin bo‘ladi. Xo‘sh, ushbu barcha baholarning asosida nima yotadi? 
Baholashning maqsadi - o‘quvchilarning o‘quv faoliyati rivojlanishi to‘g‘risida 
tegishli ma’lumotlarni to‘plash, ularning o‘quv jarayoni yaxshilash to‘g‘risida 
qarorlar qabul qilish ularning qiziqishlarini, o‘qitishning asl natijalari bilan 
kutilganlarining mosligini aniqlashdir. Ushbu ma’lumotni olganidan so‘ng, 
o‘qituvchilar har bir o‘quvchining yutuqlari, shuningdek guruhning o‘ziga xos 
xususiyatlaridan kelib chiqib o‘qitish shakllari, usullari va metodlarini o‘zgartirishlari 
mumkin. 
Darslarda ta’lim natijalarini baholash maqsad (kutilgan natija), o‘qitishning 
metod va shakllari bilan bog‘liq. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini baholashda 
o‘qituvchi o‘qitishning tanlangan metod va shakllari bilan mos ravishda baholashning 
turli metodlarini qo‘llaydi.
Ta’lim oluvchilar tomonidan o‘quv materiallari o‘zlashtirilganligini, ko‘nikma va 
malakalar hosil bo‘lganligini tekshirish va baholash ta’lim jarayonining zarur tarkibiy 
qismi hisoblanadi. Bu faqat o‘qitish natijalarini nazorat qilish emas, balki o‘quv 
jarayonining turli bosqichlarida ta’lim oluvchilarning bilish faoliyatiga rahbarlik 
qilish hamdir. Baholash natijasida o‘qituvchi o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini 
aniqlab, kuchli va kuchsiz tomonlari to‘g‘risida fikr bildirishi mumkin. O‘qituvchilar 
baholash ma’lumotlaridan foydalanib kerakli ko‘nikmani o‘zlashtirmagan 
o‘quvchilar uchun individual ishlash rejasini tuzishlari mumkin. 
Baholashdan oldin uning maqsadi nima ekanligiga aniq ishonch hosil qilish 
kerak. Eng avval “Biz nimani baholamoqchimiz?”, “Biz kimni baholayapmiz?”, 
“Natijalar bizga nima beradi?” kabi savollarga javob topiladi.

---

- 120 - 
Baholash natijasida tushuncha va qonun-qoidalarning qaysi birini qiyin, qaysi 
birini esa oson o‘zlashtirilishi aniq ravshan bo‘ladi. Bu ta’lim oluvchining ijodiy 
tarzda darsga tayyorgarlik ko‘rishi va o‘quv mashg‘ulotini o‘tkazishi uchun asos 
bo‘lib xizmat qiladi. Xuddi shuningdek, ta’lim oluvchiga ham ta’lim jarayonida qaysi 
o‘quv materialini yaxshi, qaysi qoniqarli va nimani yomon o‘zlashtirgani ma’lum 
bo‘ladi.
Bilimlarni tekshirmasdan ta’lim oluvchi o‘z bilimlarini chuqur, har tomonlama va 
to‘g‘ri baholashga qodir emas. Ba’zan unga go‘yo o‘quv materialini yaxshi egallab 
olganday tuyuladi, tekshirish chog‘ida esa materialni yaxshi bilmasligi, yaxshi 
tushunmasligi ma’lum bo‘lib qoladi. 
Baholash natijasida, ta’lim oluvchilarning o‘rganilayotgan materiallarni bilish, 
tushunish, esda saqlab qolish, anglab olish, amalda qo‘llay olish, tahlil qilish va o‘z 
bilimlariga tanqidiy baho berish darajalari aniqlanadi. Bu jarayon Blum 
taksonomiyaga asoslanadi (1-rasm) 
1-rasm. Blum taksonomiyasi 
O‘quvchilarning bilish, tanish, eslab qolish, jarayonga o‘girish, misol keltirish, 
tasniflash, xulosalash, taqqoslash, tushuntirish, bajarish, amalda qo‘llash kabi 
ko‘nikmalari odatda quyi darajada baholanadi, tahlil qilish, farqlash, tashkil etish, 
atributlash, baholash, tekshirish, tanqidiy fikrlash, rejalashtirishrish, yaratish kabi 
ko‘nikmalari odatda yuqori darajada baholanadi. 
Qolaversa, baholashning tarbiyaviy ahamiyati ham mavjud, bunda ta’lim 
oluvchilarning o‘qishga, o‘z yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklariga nisbatan 
munosabati shakllanadi, qiyinchiliklarni yengish istagi tug‘iladi. 
Baholash hamisha ta’lim oluvchining shaxs sifatida o‘ziga nisbatan muayyan bir 
munosabatni hosil qiladi. Ta’lim oluvchini muntazam ravishda o‘z natijalari 
to‘g‘risida xabardor qilib turish, uning maqsad sari intilishiga va istaklarini ro‘yobga 
chiqarishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchining o‘ziga 
nisbatan munosabatini, tuyg‘ularini, uning xarakteridagi irodalilik hamkorlik, o‘zaro 

---

- 121 - 
bir biriga yordam berish kabi sifatlarini shakllantirishga e’tibor qaratilishi lozim 
bo‘ladi. 
Ba’zan baholash jarayonida ta’lim oluvchi qo‘shimcha bilim, ko‘nikma va 
malakalarga ham erishadi. Ta’lim jarayonida o‘zlashtirmagan tushunchalarning 
mohiyatiga tushunib yetadi. 
Shu bois baholashni ta’lim olish jarayonining davomi deb ham aytish mumkin. 
Bilimlarni nazorat qilish va baholash davlat ahamiyatiga egadir. Baholash 
natijalarini umumlashtirib, ta’lim muassasasi jamoasining ta’lim- tarbiya sohasidagi 
faoliyatiga, o‘quvchilarning umumiy o‘zlashtirish darajasiga baho beriladi va tegishli 
xulosalar chiqariladi. Ta’lim standartlarida davlat tomonidan qo‘yilgan talablar 
nechog‘lik bajarilayotgani aniqlanadi. 
Natijalarni baholash orqali bir paytning o‘zida butun ta’lim tizimi va uning 
komponentlari tekshirib ko‘rilishi kerak. Bu bilan ta’lim tizimida kutilayotgan 
natijaga erishilayotganlik darajasi tekshirilib, o‘lchanadi. Baholash natijasida nafaqat 
ta’lim oluvchining, balki ta’lim beruvchining kuchli va kuchsiz tomonlari, 
shuningdek, o‘quv jarayonidagi kamchiliklar ham aniqlanadi. 
Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chiqib, baholashning mohiyati haqida 
quyidagi xulosalarni aytish mumkin: 
Nega baholash kerak? 
− o‘quv maqsadlariga erishilganlikni aniqlash, natijaga erishilganligini tasdiqlash 
uchun;
− ta’lim oluvchilarning qiziqishlarini bilish, yutuq va kamchiliklarni aniqlash, 
ta’lim beruvchi o‘z faoliyatiga tuzatishlar kiritish uchun;
− yalpi o‘zlashtirish darajasini aniqlash, ta’lim jarayoni yutuqlarini aniqlash, 
ta’lim oluvchilarni qiziqtirish uchun; 
− tashqi qiziquvchilarga, ish beruvchilarga, yuqori tashkilotlarga va ota-onalarga 
ma’lumot berish uchun. 
Nimani baholash kerak? 
− nazariy bilimlarni; 
− amaliy bilim va ko‘nikmalarni; 
− xulq-atvor va shaxsiy fazilatlarni. 
Yuqorida ta’kidlanganligidek, nazariy bilimlar baholanayotganida kognitiv o‘quv 
maqsadlariga erishganlik darajalari aniqlanadi. Amaliy ko‘nikma va malakalar 
baholaniyotganida psixomotorik, xulq-atvor va shaxsiy fazilatlar baholaniyotganida 
esa effektiv o‘quv maqsadlariga erishganlik darajalari aniqlanadi. 
Bilimlarni tekshirish va baholash muayyan didaktik talablarga javob berishi 
kerak. Tekshirish va nazorat qilish tizimli doimiy tarzda bo‘lishi shart. 
Bu talabga rioya etilmasa ta’lim oluvchilarning o‘qishga bo‘lgan munosabati 
yomonlashadi, bilimlarning sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.