Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

IX-X asrlarda er-mulk munosabatlari. 
Somoniylar inqirozi. G’aznaviylar davlati 
Er egaligining Somoniylar davrida 5 turi: 1) mulki sultoniy. 2) mulk erlari. 
3) vaqf erlari. 4) mulki xos. 5) jamoa erlari majud bo`lgan. «Mulki xos» - oliy 
ruhoniy va sayidlarga qarashli erlar bo`lgan. Bunday imtiyozga ega mulkdorlar 
hosilning 1/10 hisobida «ushr» solig’i to`lagan. Mulki iqto - hukmron sulola yoki 
oliy tabaqa vakillariga davlat oldidagi hizmatlari uchun hadya qilingan erlar.
Iqto mulki. Yirik mansabdorlarning davlat oldidagi xizmati uchun X asrda 
er va suvdan iborat katta mulklar in’om qilina boshlaydi. Bunday mulk «iqto», 
unga ega bo`lgan mulkdorlar «muqto» yoki «iqtodor» deb yuritilardi. Iqto tarzida 
ayrim viloyat, shahar va tumanlar hadya etilgan. Iqto dastavval asosan oliy tabaqa 
zodagonlar: sulola a’zolari - amirzodalar va yirik mansabdorlarga in’om etilgan. 
Iqto mulklari avvalda bir umrga emas, balki ma’lum muddatga berilib, nasldan 
naslga o`tkazilmagan. Iqtodorlar o`ziga in’om qilingan hududlarda yashovchi 
aholidan olinadigan soliqlarning ma’lum qismini yig’ib olish huquqiga ega 
bo`lganlar. «Jamoa erlari» - qishloq jamoalari tassarrufidagi erlar bo`lib, asosan 
lalmikor va tog’oldi erlaridan iborat bo`lgan.
Barzikor-qo`shchilar. IX-X asrlarda katta er egalari kadivarlarni 
ishlatishdan ko`ra o`z erlarini qishloq jamoalarining kam erli a’zolariga ijaraga 
berishni afzal ko`radilar. O`sha zamonda ijarachilar barzikor yoki qo`shchilar, deb 
atalardi. Barzikor-qo`shchilarning sheriklikka ekkan erlardan oladigan hissasi 
turlicha bo`lib: 1) agar barzikor o`z urug’i va qo`shi bilan dehqonchilik qilsa, 
uning hissasi hosilning 1/3, 1/4, 1/5 miqdorida belgilangan. 2) qo`sh va urug’ er 
egasiniki bo`lsa qo`shchi hosilning 1/10 yoki 1/12 ulushiga ega bo`lgan. Davlat 
soliqlari (xiroj va ushr) er egasidan ham, qo`shchilardan ham alohida-alohida 
olinar edi.