Сабзавот экинларидан мўттасил ва юқори ҳосил олиб туришда маҳаллий

Чангланиш 
усуллари. 
Асл 
уруғланиш, 
яъни 
гаметаларнинг 
душилишидан олдин чанг найчалари ўсиб, чангланиш ҳодисаси бўлиб ўтади. 
Чангланиш ҳодисаси моқият эътибори билан айтганда, чангдонларда ҳосил 
бўладиган чангнинг шу чангдоилардан уруғчининг тумшуқчасига ўтиб 
олишидан иборат. Сабзавот экинларида уруғлар четдан чангланиш ва ўзидан 
чангланиш натижасида ҳосил бўлади. 
Ў з и д а н ч а н г л а н а д и г а н ўсимликлар жумласига тумшуқчаси 
битта гулнинг ўзидаги чанг билан чангланиб, тухум хужайраси ўша гулнинг 
чанг найчаларидан чидадиган спермийлар билан уруғланадиган ўсимликлар 
киради. Ўзидан чангланиш ѐки автогамия тафовутлари она организмининг 
гетерозиготлигига боглид бўладиган авлод олишни таъминлаб беради. 
Ўзидан чангланадиган ўсимликларга куклигича ишлатиладиган нўхат, ловия, 
салат киради. Бадлажон, далампир, дуккаклар, помидорда ўзидан чангланиш 
билан бир даторда четдан чангланиш ҳодисаси ҳам бўлиши мумкин. 
Турли экинларда кўриладиган автогамия кодисаси ўсимлик гулларининг 
тузилиши ва органлари фаолиянининг хусусиятларига богаик. Масалан, 

---

нўхатда чангланиш шу билан таъмииланадики, қайикчадаги чангдонлар 
билан урур-ш бир-бирига жуда яқин туради ва деярли бир вақтнинг ўзида, 
баравар етилади. Шоналаш фазасида чангдонлар ѐрилйб, тумшуқча билан 
уруғчи устунчасини чанг буркаб олади. Ёт чанг билан чангланиш хдцисаси 
к;айиқчасини чангдонлар ѐрилмасидан олдин кемирувчи хашоратлар 
зарарлаб қўйганида, шунингдек гу'лларга чангни юктириб олган хашаротлар 
келиб кунганида рўй бериши мумкин. 
Салатда ўзидан чангланиш тумшуқчанинг чанщонлар устунчасидан 
ташқарига чиқиш вақтига келиб чангдонларнинг ѐрилиши билан 
таъминланади. Чанг тумшуқча парракларининг четларига тушади, улар 
ташқарига чиқиш ва очилиш вақтига келганда энди чангланган бўлади. 
Помидорда автогамия уруғчининг бир-бирига қўшилиб кетган 
чангдонлар 
устунчаси 
ичида 
жойлашганига 
боғлиқ,. 
Тумшуқча 
чангдонларнинг шундоқкина яқинида уларнинг учки томонлари билан бир 
сатхда жойлашган. Чанщонлар ѐрилганида тумшуқчага чанг тушиб, 
Тугунчани уруғлантиради. Бундан ташқари, помидордаги автомагия яна 
шунга муқаррар боғлиқки, унинг гулига хашаротлар ҳамдан-кам келади. 
Помидорда четдан чангланиш ҳодисаси ѐз иссиқ бўлиб, чангловчи 
хашаротлар гулига келиб турадиган йилларда рўй беради халос. 
Бошқа ўсимликларнинг чанги билан чангланиш имконияти итузумдошлар 
оиласининг бошқа вакиллари - баклажон билан қалампирда кўпроқ намоѐн 
бўлади, бу ўсимликларнинг гуллари гарчи бир хилда тузилган бўлсада, лекин 
тумшуқчаси юмшоқ конус ҳосил қиладиган чангчиларидан бир мунча 
юқорироқ жойлашган бўлади. 
Бошқа ўсимлик чанги билан чангланиш эктимоли гулнинг тузилишидан 
ташқари, ташқи муҳит шароитларига кам кўп даражада боғлиқдир. Ҳарорат 
юқори бўлганида чангдонлар тез қўриб кетади, чанг эса стерил бўлиб қолади. 
Мала шу нарса фақат бошқа ўсимлик чанги билан чангланишга сабаб бўлади. 
Ўсимликнинг тур таркиби, тарқалганлиги ва гулларига ҳашаротларнинг 
нечоғлик кўп келиб туриши кам унинг четдан чангланиш эктимолини 

---

оширади. 
Ўзидан чангланадиган ўсимликларни сунъий чатиштиришда гулларини 
бичиб қўйиш усулини қўлланиш ва уларни бошқа ўсимликнинг чанги 
тушишидан асраш мақсадида бошқаларидан ажратиб алоҳида қилиб қўйиш 
зарур (изоляция). Ўзидан чангланадиган навларнинг популяциялари баъзи 
белгилари жикатдан гомозигот, бошқа белгштари жикатидан эса, гетерозигот 
бўлган қон-ҳариндош линиялар мажмуасидир. Буларнинг ичида танлаш 
ўтказиш ана шу генотинларнинг нисбатлари ўзгаришигагина олиб келади ва 
янги ген комбинацияларини пайдо қилмайди. Бундай ген комбинациялари 
табиий шароитларда ўзидан чангланиш маналида фақатгина мутацион 
жараѐн туфайли вужудга келиши мумкин. Пайдо бўлган мутация фақат битта 
ўсимлик авлоди доирасидагина сақланиб қолади. Шу муносабат билан, 
ўзидан чангланиш селекция ишини осонлаштиради, чунки селекция 
популяцияларини текислаб олишда ўсимликларни богггкаларидан ажратиб 
қўйиш ва турли гуруҳга мансуб ўсимликларни алоқдца участкада ўстиришга 
зарурат қолмайди. 
Ч е т д а н ч а н г л а н а д и г а н ўсимликлар жумласига тухум ҳужайраси 
мазкур турга мансуб бўлган бошқа ўсимликнинг спермийларй билан 
уруғлана оладиган ўсимликлар киради. Сабзавот экинларининг аксарияни 
четдан чангланадиган ўсимликлардир. Четдан чангланадиган ѐки ксеногам 
ўсимликларда шўтщай ҳар хил мосламалар бўладики, булар ўсимликнинг 
автогам (бир гулнинг ўзидаги чанг билан) ѐки гейтеногам (ўша ўсимликнинг 
бошқа гулларидан чикдан чанг билан) чангланишига тускинлик кцлади. 
Спаржа билан исмалоқнинг четдан чангланиши гулларинииг икхи уйли, 
маккажўхори билан қовоқдош ўсимликларнинг четдан чангланиши 
гулларининг айрим жинсли бўлишига боғлиқ бўлса, икки жинсли гулларга 
эга бўладиган бошқа ўсимликларнинг четдан чангланиши гулининг 
тузилишига бошикдир. Ўсимликлар гулларининг четдан чангланишини 
таъминлаб берадиган, энг кўп учрайдиган мосламалари жумласига: 
дихога?.шя - чангдогшар билан тумшуқчанинг бир вақтда, баравар 

---

етилмаслиги (пиѐз, ловлаги ва сабзида олдин чангдонлар етилади - 
протерандрия, Шолғом, турп ва карамда олдин тумшуқ.ча етилиб олади - 
протерогиния), геркогамия (гулдаги чангдонлар билан тумшуқчанинг 
алоўида тарзда жойлашуви, бунда соф механик сабаблар туфайли чанг ўз 
гулидаги тумшуқ.чага туша олмайди - Шолғом билан карамда), гетеростилия 
(устунчаларнинг ҳар хил бўлиши - помидор, баклажонда) киради. Четдан 
чангланадиган ўсимликларнинг деярли барчасида кузатиладиган ва ўзининг 
ўзига тўғри келмаслиги деб атападиган ҳодиса ҳам ўсимликларнинг ўзидан 
ўруларнишига кўпгтша даражада тускинлик қилади, бунда битта 
ўсимликнинг чангги ўттинг ўзидаги тумшуқчага тушиб қолганида унмайди 
ѐки урупи тўқўшасига ўтиб олади-да, уруғланишни таъминлаб бермайди. Ўз-
ўзига тўғри келмаслик ҳодисасини юзага чиқаруъчи талайгина мавжуд 
генетик системалардан сабзавот ўсимлиютариқа тўғри келмасликнинг 
гаметофит ва сшрофит деган хилари учрайди, бўтща тўғри келмаалик 
гештари гаметофит ва сапрофит фазаларида таъсир ўтказади. Ўсимликда бир 
вақтнинг ўзида ривожланишнинг турли фазаларини бошдан кечираѐтган бир 
талай гуллар бўлгани учун ўша ўсимликнинг ўз чангги билан чангланиш 
(гейтеногамия) эхтимоли истисно қалинмайди. Ўзининг ирсий аҳамияни 
жиҳатидан бу ҳодиса автогам тарзда чангланиш билан бир қилдир. 
Бизнинг тадқиқотларимиз кўрсатиб берганидек четдан чангланадиган 
тарвуз, ўртаосиѐ кенжа турига мансуб ковугг ва мускат қовоқ экинларида 
гуллар 5 хил типда бўлади: функционал жиҳатдан эркак (уруғчиси 
ривожланмай қолган) ва чин эркақ функционал 
жиҳатдан урғочи (чангчилари ривожланмай қолган) ва чин урғочи гулпар 
ҳамда гермафродит гуллар. Мева гугадиган гулларнинг хилма- хилиги 
чаншанишнинг уч хили: ксеногамия, гейтеногамия ва автогамиянинг бир 
вақтнинг ўзида учраб турйшига сабаб бўлади, Ҳар ҳил тур ва навдаги 
ўсимликларда чаншанишнинг турли усуллари устун туради. Кукча ва 
Қўйбош навли қовунҳарда ксеногамия, гейтеногамия ва мажбурий автогамия; 
Ўзбекский 452 тарвуз навида ксеногамия, гейтеногамия ва мажбурий 

---

автогамия, Кузивой навли тарвузда эса гейтеногамия, ксеногамия ва 
ихтиѐрий автогамия, Паловкади қовоқ навида ксеногамия ва гейтеногамия, 
гермафродит навларида эса, бундан ташқари, автогамиянинг ҳамма турлари 
кузатилади. Испанская 73 деган йирик мевали қовоқ навида ва Маргеланский 
822 ҳамда Ўзбекский 740 деган бодринг навларида, биздаш маълумотларга 
Қараганда, фақат икки хил: эркак ва урғочи гуллар бўлади ва чангланиш икки 
хил тарзда бўлиб ўтади: йирик мевали қовоқда ксеногамия билан 
гейтеногамия, бодринща-гейте- ногамия билан ксеногамия бўлади. 
Четдан чангаанацкган ўсимликларда чангнинг бир Ўсимликдан 
иккинчисига яхпшроқ, ўтишига ѐрдам берадиган бир қанча мосла- малар ҳам 
бор. Ўсимлик чанги шамол ѐки хашаротлар ѐрдамида биридан яккинчисига 
ўтади, Чангининг қайси усулда ўтипшга қараб ўсимликлар шамол ѐрдамида 
чангланадиган ва хашаротлар ѐрдамида чангланадиган ўсимликларга 
бўлинади. Шамол ѐрдамида чаншанадиган ѐки анемофил ўсимликларга 
сабзавот экинларидан исмалоқ, ош ловлаги, шовул, ровоч, спаржа, 
шунингдек маккажўхори киради. Уларнинг гуллари майда, тумшуқчалари 
чангни ушлаб олиш учун узун бўлади. Чангаари аксари сготих» сочиладигап 
ва андак шамол туриши билан учиб кетадиган бўлади. Чанг шамол билан 
2000 м гача масофага учиб бориши мумкин, лекин масофа ортииш билан 
чанг тарқалиб, тўзиб кетади ва ўсимликни чаншантириш эхтимоли камайиб 
боради. Масофа 30 м дан 800 м гача ортганида чаяшаниш эхтимоли 30 
баравар ҳамаядн, 
Хашаротлар ѐрдамида чангланадиган ѐки энтомофил ўсимликларга 
соябопгулдошлар, карамдошлар, қовоқдошларга мансуб экинлар ва 
пиѐздошлар билан итузумдошларнинг баъзи турлари киради. Энтомофил 
ўсимликларнинг гуллари йирик ѐки каттагина Тўпгулга Туплаггган, очиқ 
рангли ва хушбуй исли ҳамда ширали (нектарли) бўлади; бу гулларнинг 
чанги юзаси ғадир-будир бўлиб, бир-бирига ѐпишади-да, ғуж-ғуж бўлиб 
қолади. Мана шу мосла- нишларнинг ҳаммаси хашаротларни ўзига яхши 
жалб қилади, чанг бу Хашаротларнинг танасига махкам ѐпишиб қолади. 

---

Хашаротлардан асосан асаларилар, арилар, гул пашшалари, шунингдек 
ўсимлик битлари ва трипелар чанпш гулдан гулга олиб ўтказади. Асаларилар 
билан арилар чангни 3 км гача, пашшалар бир неча юз метргача олиб боради, 
ўсимлик битлари билан трипелар эса, бир-бирига 
411
турган ўсимликларни 
чашлантиради. 
Ўзбекистан шароитларида қовоқдошлар оиласига мансуб экин- ларни 
чанглантирадиган асосий дашаротлар асал арилар эканлиги бизнинг 
таддидотларда аниқданди. Бу экинлар бошда дашаротлар ѐрдамида дам 
чангланади: довунлар - арилар, сарид арилар ва чумолилар ѐрдамида; тарвуз - 
арилар, кундўзги каиалаклар ва пашшалар ѐрдамида; довод - икки данотли 
дашаротлар ва дунгазлар ѐрдамида; бодринг - асал арилар, ўсимлик битлари 
ва трипслар ѐрдамида чангланади. 
Соат 8-11 ларда, гул чанги даммадан кўра яшовчан, тумшуқчаси эса 
уруғланишга даммадан кўра кўпрод мойил бўлиб турадиган найтларда 
дашоратларнинг кўп келишини биз тажриба йўли билан исбот этдик. Асал 
ари уялари экинга данчалик ядин жойлаштирилган бўлса, гулларига 
ариларнинг келиши шунча кўп бўлади. Чунончи, асал арилар жуда кўп учиб 
турадиган соатларда уларнинг сони ҳар 100 кв. м полизда қуйидагича бўлиб 
чидци: довун полизда - 270, довод полизда - 226, тарвуз полизда - 320, 
шулардан мева тугадиган гуллардаги арилар сони тегишлича 137, 97 ва 112 
эди. Ари уялари 500 м ўзодлаштирилганида ариларнинг гулга келиши 1,5-2 
баравар камайди, 1500 м ўзодлаштирилганида эса нидоятда камайиб кетди. 
Ўсимликларнинг четдан чангланиши селекция ишини ўзига хос бўлган 
муайян бир тарзга солади. Бунда нав популяциялари гетерозигот бўлиб, кўп 
сонли генотипларни ҳосил қилиши мумкин. Танлаш ўтказилмайдиган бўлса, 
ўсимликларнинг 
бемалол 
четдан 
чангланиши 
туфайли 
уларнинг 
гетерозиготлиги ва популяцияларнинг у ѐки бу аллеллар билан нисбий 
туйинганлиги бир данча йиллар давомида бир даражада садланиб 
долаверади. Кўпчилик генлар бўйича гомозиготликка эришиш жуда дийин. 
Четдан чангланадиган ўсимликлар билан ишлашда уларнинг четдан 

---

чангланишига йўл дуймаслик учун селекция намуналарини бир-биридан 
обдон ажратиб, алоҳида дилиб дуйиш зарур. Бунинг учун ҳар ҳил 
изоляторлардан 
(химоя 
воситаларидан) 
фойдаланилади 
ва 
айрим 
намуналарни анча ўзоқдаги участкаларда ўстириладики, бу нарса анча кўп 
мехнат, вадт ва маблаг сарфлашни талаб дилади. Ирсиятни сифатли дилиб 
ўзгартириш ва селекция намуналарини текислаб олиш учун анча мураккаб 
танлаш ишларини синчиклаб ўтказиш, шунингдек инбридингни дулланиш 
зарур. Четдан чангланадиган ўсимликларни дурагайлашда уларни бичиб 
дуйишга кўпгина долларда зарурат долмайди.