Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

GAP URG„USI 
 
Gapda ishtirok etayotgan so‗zlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq 
talaffuz qilinishiga gap urg„usi yoki mantiqiy urg„u deyiladi.
Gap urg‗usini ixtiyoriy ravishda ko‗chirish mumkin: 
1. Kecha muzeyga biz bordik (biz bordik). 
2. Biz muzeyga kecha bordik (kecha bordik). 
3. Biz kecha muzeyga bordik (muzeyga bordik). 
4. Bordik biz kecha muzeyga (bordik). 
Ko‗rinadiki, asosiy fikr gap urg‗usini olgan bo‗lakka qaratilgan bo‗ladi. 
Oʻzbek tilida gap urgʻusini olgan boʻlak, asosan, kesimdan oldin joylashadi. 
Eslatma: Kesim mantiqiy urg‗u olganda gapdagi o‗rni o‗zgaradi va koʻpincha 
gap boshida keladi. 
 
TO„LIQ VA TO„LIQSIZ GAPLAR 
Barcha zarur bo‗laklari mavjud gap to‗liq gap deyiladi. Masalan: – Siz ertaga 
darsga borasizmi?
 
– Men ertaga darsga boraman. 
Tushirilgan bo‗laklari oldingi gaplardan anglashilib turadigan gap to‗liqsiz 
gapdir: – Siz ertaga darsga borasizmi?
 
– Boraman. 
Toʻliq gaplar deganda barcha beshta boʻlagi mavjud gaplarni tushunmaslik 
lozim. Bor-yoʻgʻi bitta boʻlakdan iborat gap ham toʻliq gap boʻlishi mumkin. 
Masalan: Talabaman. 
Toʻliq gaplar fikr ifodalanishi uchun kerak boʻlgan barcha boʻlaklari mavjud va 
biror boʻlakning yoʻqligi (tushib qolganligi) sezilmaydigan gaplardir. Biror fikrni 
ifodalash uchun ba‘zida bitta boʻlak, ba‘zida esa ikki, uch yoki toʻrtta boʻlak zarur 
boʻladi, shunga koʻra oʻsha boʻlaklarning hammasi ishtirok etgan gap toʻliq gap 
hisoblanadi. Ya‘ni soʻzlovchiga ma‘lum fikrini ifodalash uchun toʻrtta gap boʻlagi 
zarur boʻlsa va oʻsha zarur boʻlgan toʻrtta boʻlakning hammasini qatnashtirgan holda 
gap tuzsa, toʻliq gap; agar zarur boʻlaklarning bir yoki ikkitasini tushirib, toʻrtalasi 
bilan emas, uch yoki ikkitasi bilan gap tuzsa, toʻliqsiz gap sanaladi. Masalan, kimdir 
Siz kecha qayerga bordingiz? deb soʻraganda bu savolga javob berish uchun, ya‘ni 
fikringizni ifodalash uchun sizga nima qilinganligini ifodalovchi boʻlak (bordim – 
kesim), kim borganligini ifodalovchi boʻlak (men – ega), qachon borilganligini 
ifodalovchi boʻlak (kecha – payt holi) va qayerga borilganligini ifodalovchi boʻlak 
(teatrga – oʻrin holi) zarur. Siz oʻsha zarur boʻlgan barcha boʻlaklarni qatnashtirib, 
Men kecha teatrga bordim tarzida fikr ifodalasangiz toʻliq gap; kerak boʻlaklardan bir 
nechtasini tushirib, faqat eng ahamiyatlisinigina qatnashtirib, teatrga bordim yoki 
teatrga tarzida javob bersangiz toʻliqsiz gap hosil boʻladi.
Toʻliqsiz gaplar asosan dialogik nutqda biror savolning javobi boʻlib keladi va 
nutqiy ixchamlikka erishish maqsadida bir yoki bir nechta gap boʻlaklari tushirilib, 
eng muhim va ahamiyatlisigina qoʻllaniladi.

---

236 
Toʻliqsiz gap uchun zaruriy umumiy qoida, qonuniyatlar xos emas. Qaysi 
boʻlakning qoldirilishi kerakligi va qaysi boʻlkani tushirish mumkinligini faqat nutq 
sharoiti belgilaydi. 
Toʻliqsiz gaplarda quyidagi gap boʻlaklari tushirilishi mumkin: 
1. Kesim va unga oid soʻzlar: – Seni qurol ushlashga qaysi nomard majbur 
qildi? – Vijdonim, xalqimning amri! 
2. Ega: – Siz she‟r ham yozyapsizmi, Oydin? – Yozyapman. 
3. Ega va kesim: – Ishni men kimdan qabul qilib olayotibman? – Byuro 
a‟zosidan. 
4. Ikkinchi darajali boʻlaklar: – Kim muzeyga bormoqchi? – Hammamiz 
boramiz.