Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

ORTTIRMA NISBAT 
Bajaruvchining ta‘siri bilan boshqa shaxs yoki narsa tomonidan bajarilgan 
harakat yoki holatni bildiruvchi fe‘l shakllari orttirma nisbat shakli deyiladi. Orttirma 
nisbat shakllari -t, -dir (-tir), -giz (-kiz), -qiz (-g„iz), -gaz (-kaz, -qaz), -ir, -ar, -iz kabi 
qo‗shimchalar yordamida yasaladi. 
 
7-misol. 
Oʻqimoq – oʻqitmoq, yozmoq – yozdirmoq, kelmoq – keltirmoq, yurmoq – 
yurgizmoq. 
Aniq nisbatdagi fe‘llarda bajaruvchi fe‘ldan anglashilgan harakat-holatni 
shaxsan oʻzi bajarsa, orttirma nisbatdagi fe‘llarda bajaruvchi harakat-holatni bevosita 
oʻzi bajarmay, birovga ta‘sir etib bajartiradi. Masalan: Anvar kitobni oʻqidi gapidagi 
oʻqidi fe‘li aniq nisbatda boʻlib, bajaruvchi – Anvarning oʻzi kitobni oʻqigan. Anvar 
kitobni ukasiga oʻqitdi gapida esa oʻqitdi fe‘li orttirma nisbatda boʻlib, bajaruvchi – 
Anvar kitobni oʻqimagan, balki uning ta‘sirida boshqa shaxs – ukasi oʻqigan. Demak, 
orttirma nisbatdagi fe‘llarda bajaruvchi harakat-holatni bevosita oʻzi bajarmaydi, 
uning ta‘sirida boshqa shaxs yoki narsa bajaradi. 
Taqqoslang: 
1) Oʻqituvchi yozdi. (aniq nisbatda: oʻqituvchining oʻzi yozgan) – Oʻqituvchi 
bolalarga yozdirdi. (orttirma nisbatda: oʻqituvchi oʻzi yozmagan, bolalarga 
yozdirgan) 
2) Anvar suv ichdi. (aniq nisbatda: Anvarning oʻzi suv ichgan) – Anvar 
ukasiga suv ichirdi. (orttirma nisbatda: Anvarning oʻzi suv ichmagan, ukasiga 
ichirgan) 
3) Sodiq yarim yoʻldan qaytdi. (aniq nisbatda: Sodiqning oʻzi qaytgan) – 
Sodiq bolalarni yarim yoʻldan qaytardi. (orttirma nisbatda: Sodiq oʻzi qaytmagan, 
bolalarni qaytargan) 
Orttirma nisbat shakllari va ularning qoʻshilish oʻrinlari 
№ Qoʻshimcha 
Qoʻshiladigan fe‟llar 
Misollar 
1 
-t 
Unli tovush bilan tugagan fe‘l asoslariga 
qoʻshiladi. 
to‗qit, ishlat, 
oʻqit. 
2 
-dir 
Jarangli undosh bilan tugagan bir bo‗g‗inli 
fe‘l asoslariga (kel so‗zidan boshqa: keltir), 
shuningdek, z undoshi bilan tugagan orttirma 
nisbat yasovchisidan keyin qoʻshiladi. 
chizdir, kuldir, 
qoldir, tomizdir.