So'ngi versia indd

Aytsam siza soʻz rostidin,
Ham avj, baland-u pastidin,
Tushmang birovlar qasdidin,
“E porso siz” afandilar.
Farq aylamay yaxshi-yomon,
Kim arpa-bugʻdoy, kim somon,
Tuhmat, haqoratlar hamon
Na muddaosiz afandilar. 
Shoir she’rda oʻz pichingini oʻtkirlashtirish uchun 
xalqning “siz arpa­bugʻdoy, biz somon, hamma yaxshi, 
men yomon” maqolidan ustalik bilan foydalanadi. U 
keyingi misralarda doʻstlari Muqimiy, Furqatlarning 
nomini hurmat bilan tilga olib, ularga qilingan tuhmatga 
javoban yozadi:
Doim Muqimiy, Furqati,
Yodimda mehr-u shafqati,
“Isloh”da boshlab tuhmati, 
Koʻp norasosiz, afandilar.
Zavqiy jurnalda oʻzining tanqid qilinganidan koʻra 
koʻproq oʻsha vaqtda hayot boʻlmagan Muqimiy, 
Furqatlarning haqoratlanishidan achchiqlanadi. U, 
Muqimiy hayot boʻlsa, sizlarga yaxshi javob berar edi, 
degan fikrni shunday ifodalaydi:
Boʻlsa degay erdi Muqim,
“Isloh”ingizga.... (Uyatli soʻz tushirib qoldirildi)
85 
Bu she’rning M. I. nusxasiga asoslanildi

---

72
E sholcha tab, aqli toʻqim,
Shum behayosiz, afandilar.
Ularning oq, totli atalgan narsalari shoirga moʻridek 
qora yoki pishmagan gʻoʻraga oʻxshab koʻrinadi. Shoir 
bu misralarda “Yedirgan qoʻyni ham koʻr, yegan boʻrini 
ham” degan xalq maqoli asosida ularga qarata xitob qilib, 
ularning ikkiyuzlama, munofiqliklarini yuzlariga ochiq 
aytadi. Shuning bilan birga xalq maqolidagi qoʻyni – 
mehnatkash omma, boʻrini – zolimlar (ekspluatatorlar) 
simvolida ishlatadi. Shoir maqol mazmunidan 
kelib chiqib koʻpchilikning kuchiga va afzalligiga 
ishonganligini ta’kidlab, boʻri kabi ozchilikni tashkil 
etgan sayyohlarning soʻzi, yozayotgan narsalari yolgʻon, 
soxta ekanligini fosh etib, ularga nafrat bildiradi:
 Doʻzanda, kosiblik ishim,
 El birladur yoz-u qishim,
 Yoʻq, arz etarga bir kishim,
 Yavmul-jazosiz afandilar.
 Karnay cholib bekorga,
 Zavqiy osilmas dorga,
 Arzim shu doʻst-u yorga,
 Kim hoʻl-balosiz afandilar.
Shoir zamona zulmiga, ekspluatatorlarning 
yetkazgan kulfatlariga qarshi shikoyat va noroziligini 
oʻz xalqiga arz qildi. Zavqiyning bu she’ri uning tutgan 
pozitsiyasini aniqlashda zoʻr ahamiyatga egadir. Uning 
bu she’ridan ma’lum boʻlishicha, u reaksion ulamolar 
bilan ham, millatchi jadidlar bilan ham aloqa qilishni 
mutlaqo istamadi. U mehnatkash omma tarafida 

---

73
ekanligini qat’iy ta’kidladi. Shoir umrining oxirigacha 
xalqni sevdi, unga suyandi, xalqqa sodiqligicha qoldi.
Germaniya 1914-yil 19-iyul (1-avgust)da Rossiyaga 
qarshi urush ochdi. Rossiya Birinchi jahon imperialistik 
urushiga kirdi. 
Uzoq davom etgan bu urushning ogʻir dahshati 
Turkiston oʻlkasining Fargʻona oblastidek chekka 
joylarini ham larzaga keltirdi. Ochlik­yalangʻochlik 
tufayli kelib chiqqan muhtojlik mehnatkash ommaning 
tinkasini quritdi. Bir parcha non uchun shaharma-shahar, 
qishloqma-qishloq kezuvchi ochlar alamoni ilgaridan 
ham koʻpaydi.
Fargʻona vodisidagi boylar ishchi­dehqonlar hamda 
kosiblarning bu ogʻir ahvolidan foydalanib, ularni tobora 
ogʻir toʻlovli qarzlar bilan bogʻlab ola boshladilar.
Qorin toʻygʻazish umidida boylar tuzogʻiga ilinib 
qolgan bechoralar o‘z ahvolini tuzoqqa ilingan bedanalar 
ahvoliga o‘xshatadi.
Bedana aytur “pitpildiq”,
Sedana pishmay biz keldik.
Nafsimizga o‘t tushsin.
Loy tuzoqqa ilindik.
86
Bu qo‘shiq “Bedananing uyi yoq, qayga borsa 
pitpildiq” kabi maqollar bilan qo‘shilib, uy-joysiz, 
darbadarlik bilan ish, non qidirib yurgan kishilarning 
og‘ir ahvolini aks ettira oladi. Urush yillari davomida 
boylarning “loy tuzoq”lariga ilinmaslik kambag‘allar 
uchun baxtdek ko‘rinib qoldi: